Η Μάχη της Αράχωβας. (18 με 24 Νοεμβρίου 1826 - Εις Μνημην)

 

Πριν α­πό ε­κα­τόν ο­γδό­ντα πέντε χρό­νια, α­πό 18 μέ­χρι 24 Νο­εμ­βρί­ου 1826, στην Α­ρά­χω­βα της Βοιω­τί­ας, συ­ντε­λέ­σθη­κε έ­να α­πό τα κο­ρυ­φαί­α και κα­θο­ρι­στι­κής ση­μα­σί­ας ι­στο­ρι­κά γεγο­νό­τα της Ελ­λη­νι­κής Ε­πα­να­στά­σε­ως του 1821, για τη με­τέ­πει­τα πο­ρεί­α του Α­γώνα της Ε­θνι­κής Πα­λιγ­γε­νε­σί­ας.

Ο α­ε­τός της Ρού­με­λης, στρα­τη­γός Γε­ώρ­γιος Κα­ρα­ϊ­σκά­κης, υ­πήρ­ξε ε­πι­κε­φα­λής πολ­λών ε­μπει­ρο­πό­λε­μων ο­πλαρ­χη­γών και αν­δρεί­ων α­γω­νι­στών της ε­πα­να­στα­τη­μέ­νης Ρού­με­λης κυ­ρί­ως, αλ­λά και άλ­λων πε­ριο­χών της Ελ­λά­δος και τμή­ματος ε­νι­σχύ­σε­ως α­πό πε­ρί­που 300 Α­ρα­χω­βί­τες.

Ή­ταν αυ­τός που κα­τα­νί­κη­σε και σχεδόν ε­ξο­λό­θρευ­σε εκ­στρα­τευ­τι­κό σώ­μα πε­ρί­που 2.000 Ο­θω­μα­νών, το ο­ποί­ο με Αρ­χηγό το Μου­στά­μπε­η Κια­φε­ζέ­ζη, με­τά α­πό α­πο­τυ­χη­μέ­νες ε­πι­θε­τι­κές ε­νέρ­γειες ε­να­ντί­ον των ελ­λη­νι­κών τμη­μά­των προ­στα­σί­ας της Α­ρά­χω­βας, ε­ξα­να­γκά­σθηκε σε ά­μυ­να στα πρώ­τα υ­ψώ­μα­τα στη βό­ρεια πλευ­ρά της. Ε­κεί, η το­πο­θε­σί­α ή­ταν πε­ριο­ρι­σμέ­νης ε­δα­φι­κής ε­κτά­σε­ως στην ο­ποί­α ή­ταν σχε­τι­κώς δύ­σκο­λη η διεξα­γω­γή α­πο­τε­λε­σμα­τι­κού α­μυ­ντι­κού α­γώ­να.

Η πε­ρί­λα­μπρη νί­κη των Ελ­λή­νων ε­να­ντί­ον των Ο­θω­μα­νών α­πο­δό­θη­κε στη σω­τήρια ε­πέμ­βα­ση του υ­πέρ­τα­του Στρα­τη­λά­τη Α­γί­ου Γε­ωρ­γί­ου, ο ο­ποί­ος, με τον άγριο ά­νε­μο (τον Κα­τε­βα­τό, κα­τά την το­πι­κή ο­νο­μα­σί­α), την ξαφ­νι­κή χιο­νο­θύ­ελ­λα και το δρι­μύ ψύ­χος, συ­νέ­δρα­με τους Έλ­λη­νες στη φο­νι­κή κα­τα­δί­ω­ξη της ε­χθρι­κής δυ­νά­με­ως, στα α­φι­λό­ξε­να υ­ψώ­μα­τα και στις α­πό­κρη­μνες χα­ρά­δρες του Παρ­νασ­σού.[1][2]

Τα η­ρω­ι­κά γε­γο­νό­τα ε­κεί­νων των η­με­ρών έ­μει­ναν για πά­ντα ζω­ντα­νά στα χεί­λη και στις καρ­διές των Α­ρα­χω­βι­τών, συν­δέ­θη­καν με την ο­λό­θερ­μη πί­στη στην προ­στα­τευ­τι­κή πα­ρου­σί­α του Τρο­παιο­φό­ρου Α­γί­ου Γε­ωρ­γί­ου και εν­σω­ματώ­θη­καν, στην πραγ­μα­το­ποιού­με­νη α­πό πα­λιά στην Α­ρά­χω­βα λα­μπρή θρη­σκευ­τική ε­ορ­τή του Α­γί­ου, το πε­ρί­φη­μο πα­νη­γυ­ρά­κι, προσ­δί­δο­ντας σε αυ­τό α­πό τό­τε και έ­ντο­νο ε­θνι­κό χα­ρα­κτή­ρα.

Η ε­ξι­στό­ρη­ση της μά­χης της Α­ρά­χω­βας ε­πι­χει­ρεί­ται α­πό χρέ­ος ιε­ρό, ως ε­λάχι­στο μνη­μό­συ­νο ευ­γνω­μο­σύ­νης και τι­μής προς τον Αρ­χι­στρά­τη­γο της Ρού­μελης, Γε­ώρ­γιο Κα­ρα­ϊ­σκά­κη, και τους η­ρω­ι­κούς μα­χη­τές, συ­μπο­λε­μι­στές του, οπλαρ­χη­γούς και α­πλούς α­γω­νι­στές, για την προ­σφο­ρά τους στη σκλα­βω­μέ­νη και σκλη­ρώς δο­κι­μα­ζό­με­νη πα­τρί­δα.

ΤΑ ΠΡΟ ΤΗΣ ΜΑ­ΧΗΣ


Με­τά την η­ρω­ι­κή έ­ξο­δο και την πτώ­ση του Με­σο­λογ­γί­ου στις 10 Α­πρι­λί­ου 1826, η Ελ­λη­νι­κή Ε­πα­νά­στα­ση φά­νη­κε να σβή­νει. Ο α­γώ­νας των Ελ­λή­νων πε­ριο­ρί­σθη­κε κυ­ρί­ως στην Α­θή­να και στο Πα­λα­μή­δι της Πε­λο­πον­νή­σου. Ο Ρε­σίτ Μεχμέτ πα­σάς Κιου­τα­χής κή­ρυ­ξε α­μνη­στί­α και οι Έλ­λη­νες έ­δει­ξαν ό­τι τη δέ­χονται, ε­ξαι­τί­ας των δυ­σμε­νών συν­θη­κών, οι ο­ποί­ες εί­χαν δια­μορ­φω­θεί. Πράγ­ματι, η πο­ρεί­α της Ε­πα­να­στά­σε­ως βρι­σκό­ταν σε κρί­σι­μη φά­ση. Το μέ­γε­θος του κινδύ­νου φαί­νε­ται στην ε­πι­στο­λή του Κα­ρα­ϊ­σκά­κη προς τον Πρω­θυ­πουρ­γό Αν­δρέ­α Ζα­ΐ­μη, στην ο­ποί­α ε­πι­ση­μαί­νει: «…Η Ελ­λάς προ­σκυ­νεί και πά­σχισον δια την κοι­νήν σω­τη­ρί­αν...».

Η Ελ­λη­νι­κή Κυ­βέρ­νη­ση, τον Ιού­λιο του 1826, σε αλ­λε­πάλ­λη­λες συ­νε­δριά­σεις στο Μπούρ­τζι του Ναυ­πλί­ου, ύ­στε­ρα α­πό πολ­λές συ­ζη­τή­σεις και δι­σταγ­μούς, πιε­ζό­με­νη α­πό την κα­τά­στα­ση, η ο­ποί­α εί­χε δια­μορ­φω­θεί, προ­σκα­λεί στο Ναύ­πλιο τον Κα­ρα­ϊ­σκά­κη και α­πο­φα­σί­ζει το διο­ρι­σμό του ως Αρ­χι­στρα­τή­γου της Ρού­με­λης, με α­πο­στο­λή να ξε­ση­κώ­σει και πά­λι τους ε­πα­να­στα­τη­μέ­νους Έλ­λη­νες ε­να­ντί­ον του Ο­θω­μα­νού δυ­νά­στη. Στην τε­λευ­ταί­α συ­νε­δρί­α­ση, ο Πρω­θυ­πουρ­γός, α­πευ­θυ­νό­με­νος προς τον Αρ­χι­στρά­τη­γο, εμ­φα­νώς συ­γκι­νη­μέ­νος κα­τα­λή­γει: «Στρα­τη­γέ, η Διοί­κη­ση σας α­πο­νέ­μει το βαθ­μό του Αρ­χι­στρα­τή­γου της Ρού­με­λης και σας α­να­θέ­τει την εκ­στρα­τεί­αν δια την σω­τη­ρί­αν της χώ­ρας. Σεις γνω­ρί­ζε­τε τι θα πρά­ξε­τε. Να δεί­ξε­τε και αύ­θις την πο­λε­μι­κήν α­ρε­τήν σας, να πα­ρα­στή­σε­τε τον κίν­δυ­νον του έ­θνους εις τους λοι­πούς στρα­τη­γούς και να εκ­στρα­τεύ­σε­τε ό­σον τά­χος εις την Α­να­το­λι­κήν Ελ­λά­δα, δια να συν­δράμε­τε τους κιν­δυ­νεύ­ο­ντας α­δελ­φούς. Η Κυ­βέρ­νη­σις θα σας ε­φο­διά­ση με πυ­ρι­τοβό­λα και τρο­φάς. Ο Θε­ός μα­ζί σας».

Έ­τσι, ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης, διο­ρι­σμέ­νος πλέ­ον Αρ­χι­στρά­τη­γος της Ρού­με­λης, α­φού ε­νί­σχυ­σε το εκ­στρα­τευ­τι­κό σώ­μα του με έ­μπει­ρους ο­πλαρ­χη­γούς και με τα τμή­μα­τά τους, στις 25 Ο­κτω­βρί­ου 1826, α­να­χω­ρεί α­πό την Α­θή­να. Προ­ε­λαύ­νο­ντας στην πε­ρι­φέ­ρεια της Λι­βα­δειάς έ­δω­σε μά­χες σε διά­φο­ρα μέ­ρη, προ­σβάλ­λο­ντας τις το­πι­κές ε­χθρι­κές φρου­ρές, και, α­φού ε­γκα­τέ­στη­σε τμή­μα­τα των 100 και 60 α­γωνι­στών α­ντι­στοί­χως, στις Μο­νές Ο­σί­ου Σε­ρα­φείμ στο Δο­μπό και Ο­σί­ου Λου­κά στο Στεί­ρι, για την α­σφά­λειά τους, προ­ω­θή­θη­κε και, στις 17 Νο­εμ­βρί­ου, στρα­τοπέ­δευ­σε στο Δί­στο­μο. Στο με­τα­ξύ, κα­τά τη διάρ­κεια της προ­ε­λά­σε­ως, ε­νι­σχύ­θη­κε με το σώ­μα των Σου­λιω­τών, το ο­ποί­ο στρα­το­πέ­δευε στην πε­ριο­χή της Θή­βας και με το σώ­μα του Αλέ­ξη Γαρ­δι­κιώ­τη Γρί­βα στο Δί­στο­μο. Την ί­δια πε­ρί­ο­δο, οι ι­σχυ­ρές ο­θω­μα­νικές δυ­νά­μεις, οι ο­ποί­ες έ­λεγ­χαν την πε­ρι­φέ­ρεια της Λι­βα­δειάς, με Αρ­χη­γό το Μου­στά­μπε­η, α­φού α­σφά­λι­σαν τις α­πο­θή­κες ε­φο­δια­σμού τους στην Α­τα­λά­ντη, κα­τευ­θύν­θη­καν στη Λι­βα­δειά και στις 17 Νο­εμ­βρί­ου στρα­το­πέ­δευ­σαν στην πε­ριο­χή της Δαύ­λειας. Οι υ­ψη­λό­βαθ­μοι α­ξιω­μα­τού­χοι δια­νυ­κτέ­ρευ­σαν στη Μο­νή της Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ, δυ­τι­κώς της Δαύ­λειας.

Η Α­ΠΟ­ΚΑ­ΛΥ­ΨΗ ΤΟΥ ΣΧΕ­ΔΙΟΥ ΤΟΥ ΜΟΥ­ΣΤΑ­ΜΠΕ­Η



Τις βρα­δυ­νές ώ­ρες της 17ης Νο­εμ­βρί­ου 1826, στο Στρα­τη­γεί­ο στο Δί­στο­μο, έ­νας στρα­τιώ­της της ε­μπρο­σθο­φυ­λα­κής πα­ρου­σιά­σθη­κε στον Αρ­χι­στρά­τη­γο και του ανέ­φε­ρε, ό­τι έ­νας Μο­να­χός προ­σήλ­θε στο στρα­τό­πε­δο και θέ­λει κα­τε­πει­γό­ντως να τον ι­δεί προ­σω­πι­κώς και ι­διαι­τέρως. Ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης τον δέ­χθη­κε και με­τα­ξύ τους έ­γι­νε πε­ρί­που ο ε­ξής διά­λογος:

«Εί­μαι α­νη­ψιός και υ­πο­τα­κτι­κός του η­γου­μέ­νου της Μο­νής Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ κο­ντά στη Δαύ­λεια. Ο η­γού­με­νος με έ­στει­λε να σου φα­νε­ρώ­σω, ό­τι στη Μο­νή βρί­σκο­νται ο Κε­χα­γιά­μπε­ης του Κιου­τα­χή και ο Μου­στά­μπε­ης με 2.500-3.000 Ο­θω­μα­νούς, οι ο­ποί­οι σταθ­μεύ­ουν στη Δαύ­λεια και σε άλ­λα χω­ριά της πε­ριοχής. Αύ­ριο το πρω­ί σκο­πεύ­ουν να πε­ρά­σουν α­πό την Α­ρά­χω­βα, με προ­ο­ρι­σμό την Άμφισ­σα, για να λύ­σουν την πο­λιορ­κί­α των δι­κών τους, οι ο­ποί­οι εί­ναι κλει­σμέ­νοι στο Φρού­ριο» α­νέ­φε­ρε ο Μο­να­χός.

«Πώς έ­μα­θε το σχέ­διο ο η­γού­με­νος και πώς βε­βαιώ­θη­κε, ό­τι αυ­τό πρό­κει­ται να κά­μουν και μά­λι­στα αύ­ριο;» τον ρώ­τη­σε ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης.

«Έ­νας υ­πο­τα­κτι­κός, γνώ­στης της τουρ­κι­κής γλώσ­σας, ο ο­ποί­ος ε­ξυπη­ρε­τού­σε τους αρ­χη­γούς στην τρα­πε­ζα­ρί­α, ά­κου­σε το σχέ­διο του Μου­στά­μπεη, ο ο­ποί­ος το α­νέ­πτυσ­σε στον Κε­χα­γιά­μπε­η και το α­νέ­φε­ρε στον η­γού­με­νο» του α­πά­ντη­σε ο Μο­να­χός.

«Για ε­μάς γνω­ρί­ζουν που βρι­σκό­μα­στε;» τον ξα­να­ρώ­τησε.

«Νο­μί­ζουν, ό­τι εί­στε α­κό­μα στη Δομ­βραί­να, ό­πως τους βε­βαί­ω­σε και ο η­γού­με­νος, αν και γνώ­ρι­ζε, ό­τι έ­χε­τε φθά­σει ε­δώ» του α­πά­ντησε.

Και ο Αρ­χι­στρά­τη­γος έ­κλει­σε τη συ­ζή­τη­ση, λέ­γο­ντας «Να ε­πι­στρέψεις στο Μο­να­στή­ρι και να με­τα­φέ­ρεις τις ευ­χα­ρι­στί­ες μου στον η­γού­με­νο. Να του πείς να ο­ρί­σει ευ­χές και πα­ρα­κλή­σεις για ε­μάς και για τον α­γώ­να που κά­νου­με για την πί­στη και την πα­τρί­δα».

ΣΧΕ­ΔΙΑ ΚΑΙ ΔΥ­ΝΑ­ΜΕΙΣ ΤΩΝ Α­ΝΤΙ­ΠΑ­ΛΩΝ


Το Σχέ­διο των Ο­θω­μα­νών

Το Γε­νι­κό Σχέδιο των Ο­θω­μα­νών προ­έ­βλε­πε, σε πρώ­τη πε­ρί­ο­δο, την ε­ξου­δε­τέ­ρω­ση κά­θε ε­στί­ας α­ντι­στά­σε­ως στη Ρού­με­λη και την ε­ξα­σφά­λι­ση του ε­λέγ­χου της πε­ριο­χής και, σε δεύ­τε­ρη πε­ρί­ο­δο, την ο­λο­κλή­ρω­ση κα­τα­λή­ψε­ως της Πε­λο­πον­νή­σου.

Ει­δι­κότε­ρα, ο Μου­στά­μπε­ης, α­φού ε­νι­σχύ­θη­κε με ι­κα­νή δύ­να­μη υ­πό τον Κε­χα­γιά­μπε­η, υ­παρ­χη­γό του Κιου­τα­χή, και με συ­νο­λι­κή δύ­να­μη 2.000 πε­ρί­που αν­δρών (Πε­ζι­κό 1.700 και Ιπ­πι­κό 300), προ­ε­λαύ­νο­ντας δια­μέ­σου της Α­ρά­χω­βας, θα ε­πι­χει­ρού­σε να λύσει την πο­λιορ­κί­α του Φρου­ρί­ου της Άμ­φισ­σας και να προ­σβά­λει το σώ­μα του Αλέ­ξη Γαρ­δι­κιώ­τη Γρί­βα, το ο­ποί­ο στρα­το­πέ­δευε στο Δί­στο­μο.

Για την υ­λο­ποί­η­ση της πρώ­της πε­ριό­δου σχε­δί­α­σε να κα­τα­λά­βει την Α­ρά­χωβα και να ε­ξα­σφα­λί­σει τον έ­λεγ­χο σε ό­λη τη, στρα­τη­γι­κής ση­μα­σί­ας, πε­ριο­χή, ενερ­γώ­ντας α­πό το πρω­ί της 18ης Νο­εμβρί­ου 1826, ως ε­ξής:

* Με τμή­μα 500 Τουρ­καλ­βα­νών στην κα­τεύ­θυν­ση Μο­νή Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ - υ­ψώ­ματα Μά­νας προς Α­ρά­χω­βα.
* Με την κύ­ρια δύνα­μη, δια­μέ­σου του Στε­νού Ζε­με­νού προς Α­ρά­χω­βα.
* Σε περί­πτω­ση α­ντι­στά­σε­ως στο Στε­νό Ζε­με­νού α­πό ελ­λη­νι­κά τμή­μα­τα, η δύ­να­μη η οποί­α θα φθά­σει νω­ρί­τε­ρα στην Α­ρά­χω­βα, να στρα­φεί προς το Ζε­με­νό, προ­κει­μένου να συν­δρά­μει την κύ­ρια δύ­να­μη, προ­σβάλ­λο­ντας α­πό τα νώ­τα τα ε­κεί ελ­ληνι­κά τμή­μα­τα.

Το Σχέ­διο των Ελ­λή­νων

Το Γε­νι­κό Σχέ­διο των Ελ­λήνων, με πρό­τα­ση του Κα­ρα­ϊ­σκά­κη και έ­γκρι­ση της Ελ­λη­νι­κής Κυ­βερ­νή­σε­ως και των ο­πλαρ­χη­γών, προ­έ­βλε­πε εκ­στρα­τεί­α στη Ρού­με­λη, για α­να­ζω­πύ­ρω­ση της Επα­να­στά­σε­ως και πρό­κλη­ση α­ντι­πε­ρι­σπα­σμού, προ­κει­μέ­νου να α­να­κου­φι­σθούν οι πο­λιορ­κού­με­νοι στην Α­κρό­πο­λη της Α­θή­νας, α­φού ο Κιου­τα­χής θα ε­ξα­ναγκα­ζό­ταν να α­πο­σπά­σει δυ­νά­μεις α­πό την Α­θή­να, για να ε­νι­σχύ­σει τα στρα­τεύμα­τα στη Ρού­με­λη.

Ει­δι­κό­τε­ρα, ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης, με συ­νο­λι­κή δύ­να­μη 4.000 πε­ρί­που αν­δρών, α­πο­φά­σισε και σχε­δί­α­σε, να ε­νερ­γή­σει α­πό τη νύ­χτα της 17ης (ξη­μέ­ρω­μα 18ης) Νο­εμ­βρί­ου, θέ­το­ντας σε ε­φαρ­μο­γή τα ε­ξής:

* Α­μυ­ντι­κή ε­γκα­τά­στα­ση στην Α­ρά­χω­βα, με προ­α­πο­στο­λή τμή­μα­τος 500 αν­δρών, με ε­πι­κε­φα­λής τους Ο­πλαρ­χη­γούς Α­λέ­ξη Γαρ­δι­κιώ­τη Γρί­βα και Γε­ώρ­γιο Βά­για, για την α­πα­γό­ρευ­ση των κα­τευ­θύν­σε­ων των ο­θω­μα­νι­κών δυ­νά­με­ων (υ­ψώ­μα­τα Μάνας - Α­ρά­χω­βα και Στε­νό Ζε­με­νού - Α­ρά­χω­βα) και την α­πό­κρου­ση ε­χθρι­κής ε­πι­θέσε­ως.
* Ε­γκα­τά­στα­ση μι­κρών τμη­μά­των, με­τά την ά­φι­ξη του τμή­μα­τος προ­α­πο­στο­λής στην Α­ρά­χω­βα, ως φυ­λα­κί­ων προ­φυ­λα­κών μά­χης, σε κα­τάλ­λη­λα ση­μεί­α στα δρομο­λό­για των ί­διων κα­τευ­θύν­σε­ων, έ­γκαι­ρης προ­ει­δο­ποι­ή­σε­ως των α­μυ­νο­μένων, για την προ­ώ­θη­ση και ε­πι­θε­τι­κή ε­νέρ­γεια των ε­χθρι­κών δυ­νά­με­ων προς την Α­ρά­χω­βα.
* Ε­νί­σχυ­ση των α­μυ­νο­μέ­νων (Γαρ­δι­κιώ­τη και Βά­για) με τμή­μα 400 αν­δρών, με ε­πικε­φα­λής τον Ο­πλαρ­χη­γό Χρι­στό­δου­λο Χα­τζη­πέ­τρο, το ο­ποί­ο να α­να­χω­ρή­σει από το στρα­τό­πε­δο του Δι­στό­μου, για την Α­ρά­χω­βα με την α­να­το­λή του η­λί­ου.
* Ε­γκα­τά­στα­ση σκο­πών (κα­ρα­ού­λια) σε εμ­φα­νή ση­μεί­α, κα­τά μή­κος των δρο­μο­λογί­ων Δί­στο­μο – Σκληβ­νί­τσα – Α­ρά­χω­βα και Στε­νό Ζε­με­νού – Α­ρά­χω­βα, έ­γκαι­ρης προ­ει­δο­ποι­ή­σε­ως του Αρ­χι­στρα­τή­γου, με συν­θη­μα­τι­κούς πυ­ρο­βο­λι­σμούς (α­πό σκο­πό σε σκο­πό), για την προ­ώ­θη­ση των ε­χθρι­κών δυ­νά­με­ων προς την Α­ράχω­βα.
* Ε­τοι­μό­τη­τα ά­με­σης κι­νή­σε­ως της υ­πό­λοι­πης δυ­νά­με­ως, με­τά α­πό προ­ει­δοποί­η­ση, υ­πό τον Αρ­χι­στρά­τη­γο, για την προ­ώ­θη­σή της στην κα­τεύ­θυν­ση Στε­νό Ζε­με­νού – Α­ρά­χω­βα και με δυ­να­τό­τη­τα προ­σβο­λής α­πό τα νώ­τα της κύ­ριας δυνά­με­ως του Μου­στά­μπε­η, την ο­ποί­α θα α­κο­λου­θού­σε, κα­τά την προ­έ­λα­ση και ε­πιθε­τι­κή ε­νέρ­γειά της ε­να­ντί­ον της Α­ρά­χω­βας.
* Ε­νί­σχυ­ση των α­μυ­νο­μέ­νων (Γαρ­δι­κιώ­τη και Βά­για) με τα τμή­μα­τα, τα ο­ποί­α πο­λιορ­κού­σαν το Φρού­ριο της Άμ­φισ­σας, με ε­πι­κε­φα­λής τους Ο­πλαρ­χη­γούς Γε­ώργιο Δυο­βου­νιώ­τη και Νά­κο Πα­νουρ­γιά και με άλ­λα τμή­μα­τα, τα ο­ποί­α βρί­σκονταν σε άλ­λες α­πο­στο­λές στα χω­ριά της πε­ριο­χής, με­τά α­πό γρα­πτή ει­δο­ποί­ηση (ε­πι­στο­λή του Αρ­χι­στρα­τή­γου) των ο­πλαρ­χη­γών, α­πε­σταλ­μέ­νη με έ­κτα­κτους αγ­γε­λια­φό­ρους.

Δια­τα­γή Επι­χει­ρή­σε­ως του Αρ­χι­στρα­τή­γου

Στις 17 Νο­εμ­βρί­ου, τις βρα­δι­νές ώ­ρες, ο Αρ­χι­στρά­τη­γος ε­ξέ­δω­σε προ­φο­ρι­κή δια­τα­γή ε­πι­χει­ρήσε­ως προς τους ο­πλαρ­χη­γούς, α­να­πτύσ­σο­ντας το σχέ­διο του Μου­στά­μπε­η και το δι­κό του, με τις ε­πι­μέ­ρους α­πο­στο­λές των ελ­λη­νι­κών τμη­μά­των και τις ο­δηγί­ες προ­πα­ρα­σκευ­ής και διοι­κη­τι­κής μέ­ρι­μνας (πα­ρα­σκευ­ή άρ­του κ.ά.).
Ε­πί­σης διέ­τα­ξε την προ­ε­τοι­μα­σί­α της κύ­ριας δυ­νά­με­ως, στη διάρ­κεια της νύ­χτας, με ε­τοι­μό­τη­τα α­να­χω­ρή­σε­ως την ε­πο­μέ­νη, σύμ­φω­να με το σχέ­διο.

Τέ­λος, κά­λε­σε το γραμ­μα­τέ­α του Δη­μή­τριο Αι­νιά­να, για να του συ­ντά­ξει τις ε­πι­στο­λές, με ε­ντο­λή προς τους ο­πλαρ­χη­γούς των τμη­μά­των, τα ο­ποί­α πο­λιορκού­σαν το Φρού­ριο της Άμ­φισ­σας και άλ­λων, τα ο­ποί­α βρί­σκο­νταν σε α­πο­στολές στα χω­ριά της πε­ριο­χής, προ­κει­μέ­νου να σπεύ­σουν στην Α­ρά­χω­βα, για την ενί­σχυ­ση των α­μυ­νο­μέ­νων.

Προ­α­πο­στο­λή και Α­μυ­ντι­κή Ε­γκα­τά­στα­ση

Σε ε­κτέ­λε­ση της Δια­τα­γής Ε­πι­χει­ρή­σε­ως του Αρ­χι­στρα­τή­γου, η δύ­να­μη προ­α­πο­στο­λής α­να­χώρη­σε α­μέ­σως τη νύ­χτα της 17ης (ξη­μέ­ρω­μα 18ης) Νο­εμ­βρί­ου για την Α­ρά­χω­βα και ό­ταν έ­φθα­σε στη νό­τια πα­ρυ­φή της, ο Γαρ­δι­κιώ­της διέ­τα­ξε στά­ση, ώ­στε να συ­γκε­ντρω­θεί ό­λη η δύ­να­μη και να δοθούν ο­δη­γί­ες για τις πε­ραι­τέ­ρω ε­νέρ­γειες.
Α­μέ­σως με­τά προ­ω­θή­θη­καν τμή­μα­τα α­να­γνω­ρί­σε­ως (πε­ρί­πο­λοι) σε διά­φο­ρες κα­τευ­θύνσεις, τα ο­ποί­α α­νέ­φε­ραν, ό­τι η Α­ρά­χω­βα δεν κα­τέ­χε­ται α­πό ε­χθρι­κά τμή­μα­τα. Έτσι, ό­λη η δύ­να­μη προ­α­πο­στο­λής προ­χώ­ρη­σε στην πε­ριο­χή της εκ­κλη­σί­ας του Α­γί­ου Γε­ωρ­γί­ου και στα σπί­τια της α­να­το­λι­κής πα­ρυ­φής, ό­που άρ­χι­σε την οργά­νω­ση θέ­σε­ων μά­χης και την α­μυ­ντι­κή ε­γκα­τά­στα­ση.

Ε­πί­σης, σε ε­φαρ­μο­γή του σχε­δί­ου ά­μυ­νας, μι­κρά τμή­μα­τα προ­ω­θή­θη­καν στα δρο­μο­λό­για κα­τευ­θύν­σε­ων του ε­χθρού (υ­ψώ­μα­τα Μά­νας - Α­ρά­χω­βα και Στε­νό Ζεμε­νού – Α­ρά­χω­βα), για την ε­κτέ­λε­ση της α­πο­στο­λής τους, ως φυ­λά­κια προ­φυ­λακών μά­χης.

Η ΔΙΕ­ΞΑΓΩ­ΓΗ ΤΗΣ ΜΑ­ΧΗΣ


Πρώ­τη Η­μέ­ρα – 18η Νο­εμ­βρί­ου

Τα μι­κρά ελ­ληνι­κά τμή­μα­τα, τα ο­ποί­α εί­χαν προ­ω­θη­θεί ως φυ­λά­κια προ­φυ­λα­κών μά­χης και είχαν ε­γκα­τα­στα­θεί στις δύ­ο κα­τευ­θύν­σεις, υ­ψώ­μα­τα Μά­νας – Α­ρά­χω­βα και Στενό Ζε­με­νού – Α­ρά­χω­βα, τις προ­με­σημ­βρι­νές ώ­ρες (πε­ρί­που στις 10:00) α­νέ­φε­ραν στους Ο­πλαρ­χη­γούς Γαρ­δι­κιώ­τη Γρί­βα και Γε­ώρ­γιο Βά­για, ό­τι εμ­φα­νί­σθη­καν οι ε­μπρο­σθο­φυ­λα­κές των ε­χθρι­κών τμη­μά­των, στην πρώ­τη κα­τεύ­θυν­ση, κα­τερ­χόμε­νες τα βο­ρειο­α­να­το­λι­κά υ­ψώ­μα­τα της Α­ρά­χω­βας και στη δεύ­τε­ρη, ει­σερ­χόμε­νες στο Στε­νό Ζε­με­νού.

Τις με­σημ­βρι­νές ώ­ρες, οι Τουρ­καλ­βα­νοί, α­φού προ­ω­θή­θη­καν, ε­πι­τί­θο­νταν α­πό διά­φο­ρες κα­τευθύν­σεις και συ­γκρού­ο­νταν με τα ελ­λη­νι­κά τμή­μα­τα, τα ο­ποί­α α­μύ­νο­νταν στην πε­ριο­χή της εκ­κλη­σί­ας του Α­γί­ου Γε­ωρ­γί­ου και στα γύ­ρω σπί­τια. Η μά­χη γε­νι­κεύ­θη­κε και για πε­ρί­που δύ­ο ώ­ρες ε­ξα­κο­λουθού­σε σφο­δρή, ε­νώ τα ε­χθρι­κά τμή­μα­τα, τα ο­ποί­α ε­νερ­γού­σαν στην κα­τεύ­θυν­ση Στε­νό Ζε­με­νού – Α­ρά­χω­βα, εί­χαν αρ­χί­σει να κα­τα­λαμ­βά­νουν τα πρώ­τα σπί­τια της α­να­το­λι­κής πα­ρυ­φής της Α­ρά­χω­βας.
Στην ί­δια κα­τεύ­θυν­ση, η κύ­ρια ε­χθρι­κή δύ­να­μη, υ­πό τους Μου­στάμπε­η και Κε­χα­γιά­μπε­η, φθά­νει στην Α­ρά­χω­βα και ε­νερ­γεί σφο­δρή ε­πί­θε­ση, με αλλε­πάλ­λη­λες ε­φό­δους ε­να­ντί­ον των Ελ­λή­νων, οι ο­ποί­οι δια­τη­ρούν τις θέ­σεις τους. Ό­μως, πα­ρά τη σθε­να­ρή α­ντί­δρα­σή τους, οι ε­πι­τι­θέμε­νοι προ­χω­ρούν και κα­τα­λαμ­βά­νουν με­ρι­κά α­κό­μη σπί­τια.

Στη σχε­τι­κώς κρί­σι­μη αυ­τή φά­ση, το τμή­μα των 400 αν­δρών, με ε­πι­κε­φα­λής τον Ο­πλαρ­χη­γό Χρι­στό­δου­λο Χα­τζη­πέ­τρο, προ­ερ­χόμε­νο α­πό το Δί­στο­μο, κα­τα­φθά­νει και κα­τα­λαμ­βά­νει τα υ­ψώ­μα­τα Α­φα­νός και Κου­μού­λα, ε­νι­σχύ­ο­ντας έ­τσι την ά­μυ­να στη νό­τια πα­ρυ­φή της Α­ρά­χω­βας.

Ταυ­το­χρό­νως, η υ­πό­λοι­πη δύ­να­μη, πε­ρί­που 800 άνδρες, υ­πό τον Αρ­χι­στρά­τη­γο, η ο­ποί­α, σύμ­φω­να με το σχέ­διο, α­κο­λου­θού­σε την κύ­ρια δύ­να­μη του Μου­στά­μπε­η, στην κα­τεύ­θυν­ση Στε­νό Ζε­με­νού – Α­ρά­χω­βα, προ­σβάλ­λει α­πό τα νώ­τα τα ε­χθρι­κά τμή­μα­τα της ο­πι­σθο­φυ­λα­κής, ει­δο­ποιώ­ντας συ­νά­μα και τα α­μυ­νό­με­να φί­λια τμή­μα­τα για την ά­φι­ξη και την προ­ώ­θη­σή της και ε­πι­διώ­κο­ντας να α­πο­κλεί­σει, κα­τά το δυ­να­τόν, τους Ο­θω­μα­νούς και α­πό την κα­τεύ­θυν­ση αυ­τή.

Ο Μου­στά­μπε­ης, ε­κτι­μώ­ντας ό­τι οι δυ­νά­μεις του κιν­δυ­νεύ­ουν να ε­γκλω­βι­σθούν μέ­σα στην Α­ρά­χω­βα, προ­βαί­νει στις ε­ξής ε­νέρ­γειες:

* Α­πο­σύ­ρει ό­λες τις δυ­νά­μεις του και τις ε­γκα­θι­στά σε α­μυ­ντι­κή διά­τα­ξη βο­ρεί­ως της Α­ρά­χωβας, στα υ­ψώ­μα­τα Λό­φος Μου­στά­μπε­η και Λυ­κό­τρου­πο, κα­θώς και στα εν­διά­μεσα αυ­τών και στα γύ­ρω α­ντε­ρί­σμα­τα, α­πο­σκο­πώ­ντας στη διοί­κη­ση, τον έ­λεγ­χο και την α­πο­τε­λε­σμα­τι­κή ε­πέμ­βα­ση των τμη­μά­των του, με α­ντε­πι­θέ­σεις ε­να­ντίον των Ελ­λή­νων.
* Δια­τάσ­σει δύ­να­μη 500 Τουρ­καλ­βα­νών να ε­πι­τε­θεί ε­να­ντί­ον της κύ­ριας δυ­νά­μεως του Κα­ρα­ϊ­σκά­κη, η ο­ποί­α προ­χω­ρού­σε α­πό την κα­τεύ­θυν­ση του Ζε­με­νού, ώ­στε να την α­να­γκά­σει να α­να­κό­ψει την προ­ώ­θη­σή της και να πα­ρα­μεί­νει έ­ξω α­πό την Α­ρά­χω­βα.
* Δια­τάσ­σει ε­πί­σης, τμή­μα πε­νή­ντα ιπ­πέ­ων, να προ­ω­θη­θεί στο ύ­ψω­μα Κα­ϋ­μέ­νος Σταυ­ρός, α­να­το­λι­κώς της Α­ρά­χω­βας, με α­πο­στο­λή α­φε­νός να πα­ρα­κο­λου­θεί και να α­να­φέ­ρει τις κι­νή­σεις της κύ­ριας δυ­νά­με­ως του Κα­ρα­ϊ­σκά­κη και ε­ξάλ­λου να α­σφα­λί­ζει τη δύ­να­μη του Μου­στά­μπε­η, α­πο­κρού­ο­ντας ο­ποια­δή­πο­τε ε­πι­θετι­κή προ­σβο­λή ε­να­ντί­ον της, α­πό α­να­το­λι­κή κα­τεύ­θυν­ση.
Ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης, συ­νε­χί­ζο­ντας την προ­ώ­θη­ση της κύ­ριας δυ­νά­με­ως και προ­σεγγί­ζο­ντας στην Α­ρά­χω­βα, δια­τάσ­σει τμή­μα 300 αν­δρών, με ε­πι­κε­φα­λής τους Ο­πλαρχη­γούς Γιώ­τη Δα­γκλή, Δια­μά­ντη Ζέρ­βα και Χρι­στό­φο­ρο Περ­ραι­βό να κα­τα­λά­βουν τα υ­ψώ­μα­τα της δια­βά­σε­ως στην πε­ριο­χή Ζερ­βο­σπη­λιές, ε­πί της ο­δού πη­γές Μά­νας – Α­ρά­χω­βα και να έ­χουν ε­τοι­μό­τη­τα ταυ­τό­χρο­νης ε­πι­θέ­σε­ως στην κατεύ­θυν­ση Διά­βα­ση Ζερ­βο­σπη­λιές – ύ­ψω­μα Λυ­κό­τρου­πο – Α­ρά­χω­βα, ως δευ­τερεύ­ου­σα προ­σπά­θεια (Δ.Π.), ε­νώ ο ί­διος θα ε­νερ­γού­σε κα­τά μέ­τω­πο, με κύ­ρια προσπά­θεια (Κ.Π.) στην κα­τεύ­θυν­ση Μύ­λοι Πά­νιας – ύ­ψω­μα Μαύ­ρα Λι­θά­ρια – Α­ρά­χωβα.
Κα­τά την προ­ώ­θη­ση και ό­ταν τα πρώ­τα τμή­μα­τα της Κ.Π. φθά­νουν στο ύ­ψω­μα Μαύρα Λι­θά­ρια, ε­ντο­πί­ζουν δε­ξιά (βο­ρεί­ως) στο ί­διο ύ­ψος, στο ύ­ψω­μα Κα­ϋ­μέ­νος Σταυ­ρός το ε­χθρι­κό τμή­μα των ιπ­πέ­ων. Α­μέ­σως ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης δια­τάσ­σει ε­πι­θε­τική κί­νη­ση και προ­σβο­λή των ιπ­πέ­ων με δι­κό του τμή­μα, στην εμ­φά­νι­ση του ο­ποί­ου οι ιπ­πείς υ­πο­χω­ρούν χω­ρίς α­ντί­στα­ση, ε­πι­στρέ­φο­ντας στην α­μυ­ντι­κή τοπο­θε­σί­α του Μου­στά­μπε­η.

Α­μέ­σως με­τά, τα προ­ω­θη­μέ­να ελ­λη­νι­κά τμή­μα­τα κα­τα­λαμ­βά­νουν το ύ­ψω­μα Κα­ϋμέ­νος Σταυ­ρός και με σχε­τι­κώς αρ­γό ρυθ­μό και αυ­ξη­μέ­να μέ­τρα α­σφα­λεί­ας, συνε­χί­ζουν την ε­πί­θε­ση προς την Α­ρά­χω­βα, προ­κει­μέ­νου να ε­νι­σχύ­σουν και να υ­πο­στη­ρί­ξουν, τα α­μυ­νό­με­να φί­λια τμή­μα­τα. Τη στιγ­μή αυ­τή εκ­δη­λώ­νε­ται ε­πιθε­τι­κή ε­νέρ­γεια του τμή­μα­τος των 500 Τουρ­καλ­βα­νών με με­γά­λη ορ­μή, ώ­στε με­τά α­πό συ­μπλο­κή ε­νός τε­τάρ­του της ώ­ρας, α­να­στέλ­λε­ται η συ­νέ­χι­ση της ε­πι­θέσε­ως στο κέ­ντρο της δια­τά­ξε­ως των ε­πι­τι­θέ­με­νων ελ­λη­νι­κών τμη­μά­των, προ­καλώ­ντας μι­κρή υ­πο­χώ­ρη­ση της δυ­νά­με­ως της Κ.Π. και σύγ­χυ­ση στη δύ­να­μη της Δ.Π.

Στη δυ­σμε­νή αυ­τή ε­ξέ­λι­ξη, την κα­τά­στα­ση α­πο­σό­βη­σε η ά­με­ση ε­πέμ­βα­ση των Σου­λιώ­τι­κων τμη­μά­των με ε­πι­κε­φα­λής τους Ο­πλαρ­χη­γούς Γε­ώρ­γιο Ζή­κου Τζαβέλ­λα και Γιαν­νού­ση Πα­νο­μά­ρα. Τα τμή­μα­τα αυ­τά, ευ­ρι­σκό­με­να στην πλευ­ρά, η οποί­α κλο­νί­σθη­κε, δια­τη­ρούν τις θέ­σεις τους και α­μέ­σως με­τά ε­πι­τί­θε­νται με α­πο­τέ­λε­σμα, α­φε­νός να α­να­κό­ψουν την ε­πι­θε­τι­κή ορ­μή του ε­χθρι­κού τμή­ματος ε­να­ντί­ον τους, φο­νεύ­ο­ντας μά­λι­στα τον Αρ­χη­γό του Ο­σμάν Α­γά και α­φε­τέρου να συ­γκρα­τή­σουν ό­σους α­πό τους Έλ­λη­νες υ­πο­χω­ρού­σαν, να συ­νε­χί­σουν την ε­πί­θε­ση και να α­να­γκά­σουν τους Ο­θω­μα­νούς να τρα­πούν σε φυ­γή, δυ­τι­κώς της Α­ρά­χω­βας, στα υ­ψώ­μα­τα Πλό­βαρ­μα και Κα­να­λά­κι, δια­φεύ­γο­ντας προς την πε­ριοχή των Δελ­φών. Τα ε­χθρι­κά αυ­τά τμή­μα­τα βρέ­θη­καν α­ντι­μέ­τω­πα με τα τμή­μα­τα των Ο­πλαρ­χη­γών Δυο­βου­νιώ­τη και Πα­νουρ­γιά, τα ο­ποί­α προ­έρ­χο­νταν α­πό τους Δελ­φούς και κα­τευ­θύ­νο­νταν στην Α­ρά­χω­βα για ε­νί­σχυ­ση των φί­λιων δυ­νά­με­ων, ο­πό­τε δέ­χθη­καν ε­πί­θε­ση, α­πό τους Δυο­βου­νιώ­τη και Πα­νουρ­γιά, κα­τά τη διαφυ­γή τους και α­να­γκά­σθη­καν να στρα­φούν και πά­λι, υ­πο­χω­ρώ­ντας προς την Αρά­χω­βα. Ε­κεί και άλ­λα ο­θω­μα­νι­κά τμή­μα­τα διέ­φευ­γαν α­πό την Α­ρά­χω­βα προς τους Δελ­φούς, ε­ξαι­τί­ας της με­τω­πι­κής ε­πι­θέ­σε­ως της δυ­νά­με­ως του Αρ­χι­στράτη­γου και, πιε­ζό­με­να ε­κα­τέ­ρω­θεν (α­πό τη δύ­να­μη του Κα­ρα­ϊ­σκά­κη και τα τμή­ματα Δυο­βου­νιώ­τη και Πα­νουρ­γιά), α­να­γκά­ζο­νται να τρα­πούν βο­ρεί­ως της Α­ρά­χωβας και να κα­τα­φύ­γουν στην α­μυ­ντι­κή το­πο­θε­σί­α του Μου­στά­μπε­η.

Ό­ταν η δύ­να­μη των 500 Τουρ­καλ­βα­νών ε­πι­τέ­θη­κε στο κέ­ντρο της δυ­νά­με­ως του Αρχι­στρα­τή­γου, οι Ο­πλαρ­χη­γοί Δα­γκλής, Ζέρ­βας και Περ­ραι­βός, ε­κτι­μώ­ντας την κρι­σι­μό­τη­τα της κα­τα­στά­σε­ως και ε­νώ δέ­χο­νταν ε­χθρι­κή ε­πί­θε­ση στη Διά­βαση Ζερ­βο­σπη­λιές, με πρω­το­βου­λί­α τους, α­πο­φα­σί­ζουν να ε­πι­τε­θούν ε­να­ντί­ον της ε­χθρι­κής α­μυ­ντι­κής το­πο­θε­σί­ας (Μου­στά­μπε­η), ε­πι­διώ­κο­ντας να α­πο­σπάσουν την προ­σο­χή του, ώ­στε α­φε­νός να α­πο­τρέ­ψουν τη δυ­να­τό­τη­τα α­ντε­πι­θέ­σε­ως, ό­που η το­πο­θε­σί­α του δε­χό­ταν ε­πί­θε­ση α­πό ελ­λη­νι­κά τμή­μα­τα και α­φε­τέ­ρου να α­πο­δυ­να­μώ­σουν την πί­ε­ση, την ο­ποί­α α­σκού­σε στο κέ­ντρο της δια­τά­ξε­ως της δυ­νά­με­ως του Αρ­χι­στρα­τή­γου. Έ­τσι προ­ω­θούν τα τμή­μα­τά τους δυ­τι­κώς του υ­ψώ­μα­τος Κα­ϋ­μέ­νος Σταυ­ρός, κα­τα­λαμ­βά­νουν έ­να α­νώ­νυ­μο ύ­ψω­μα (υψ. 1076) υ­περ­κεί­με­νο, βο­ρεί­ως - βο­ρειο­α­να­το­λι­κώς της ε­χθρι­κής α­μυ­ντι­κής το­πο­θε­σί­ας, ως βά­ση ε­ξορ­μή­σε­ως, α­πό ό­που εκ­δη­λώ­νουν ε­πι­θε­τι­κή ε­νέρ­γεια ε­να­ντί­ον της τοπο­θε­σί­ας. Προ­σπά­θεια α­ντε­πι­θέ­σε­ως ε­χθρι­κού τμή­μα­τος α­πο­κρού­ε­ται, και με­τά α­πό α­γώ­να πε­ρί­που μι­σής ώ­ρας το τμή­μα αυ­τό τρέ­πε­ται σε φυ­γή, ε­πα­νερ­χόμε­νο στην το­πο­θε­σί­α. Δύ­ο α­κό­μη α­πό­πει­ρες α­ντε­πι­θέ­σε­ως, ε­να­ντί­ον άλ­λων ελλη­νι­κών τμη­μά­των α­πο­τυγ­χά­νουν, με ση­μα­ντι­κές, σε βά­ρος των ε­χθρι­κών δυ­νάμε­ων α­ντε­πι­θέ­σε­ως, α­πώ­λειες.

Στο με­τα­ξύ, η ε­πι­θε­τι­κή ε­νέρ­γεια του τμή­μα­τος των 500 Τουρ­καλ­βα­νών δεν ευοδώ­θη­κε, πα­ρά την πει­σμα­τώ­δη προ­σπά­θειά του, με α­πο­τέ­λε­σμα και αυ­τό να α­νατρα­πεί και να συ­μπτυ­χθεί στο ε­σω­τε­ρι­κό της το­πο­θε­σί­ας.

Στο τέ­λος της πρώ­της η­μέ­ρας της μά­χης, με τη δύ­ση του η­λί­ου, η κα­τά­στα­ση των α­ντι­πά­λων εί­χε δια­μορ­φω­θεί ως ε­ξής:

Η κύ­ρια δύ­να­μη των Ο­θω­μα­νών υ­πό τους Μου­στά­μπε­η και Κε­χα­γιά­μπε­η εί­χε συγκε­ντρω­θεί και εί­χε ε­γκα­τα­στα­θεί α­μυ­ντι­κώς στα υ­ψώ­μα­τα Λό­φος Μου­στά­μπεη βο­ρεί­ως της Α­ρά­χω­βας και Λυ­κό­τρου­πο, βο­ρειο­α­να­το­λι­κώς της Α­ρά­χω­βας, όπου βρί­σκο­νταν οι Κα­ρυο­φίλ­μπε­ης και Ελ­μάν­σμπε­ης, ε­νώ ό­λη η υ­πό­λοι­πη δύ­ναμη με τους ε­πι­κε­φα­λής α­ξιω­μα­τι­κούς ή­ταν πλή­ρως ε­κτε­θει­μέ­νη στις κο­ρυ­φές των γυ­μνών λό­φων, με μέ­σα προ­στα­σί­ας και κα­λύ­ψε­ως τους ίπ­πους, τους η­μί­ονους και τις α­πο­σκευές.

Η ε­χθρι­κή α­μυ­ντι­κή το­πο­θε­σί­α, ε­δα­φι­κώς πε­ριο­ρι­σμέ­νη, ή­ταν πε­ρι­κυ­κλω­μένη και η ε­γκα­τε­στη­μέ­νη σε αυ­τή δύ­να­μη ή­ταν ε­γκλω­βι­σμέ­νη.

Ο Αρ­χι­στρά­τη­γος, α­μέ­σως με­τά α­πό αυ­τή την α­να­διά­τα­ξη της ε­χθρι­κής δυ­νά­μεως, ε­γκα­τέ­στη­σε το Στρα­τη­γεί­ο του στην εκ­κλη­σί­α του Α­γί­ου Γε­ωρ­γί­ου, α­ποθέ­το­ντας τη θερ­μή προ­σευ­χή του και την ελ­πί­δα της νί­κης στη δύ­να­μη και στη σκέ­πη του προ­στά­τη του Α­γί­ου. Για να εί­ναι η ά­μυ­να πιο α­πο­τε­λε­σμα­τι­κή, διατάσ­σει τη βελ­τί­ω­ση των θέ­σε­ων μά­χης στη βό­ρεια πλευ­ρά του πε­ρι­βό­λου της εκ­κλη­σί­ας και στα γύ­ρω σπί­τια.

Η μέ­χρι τό­τε ε­ξέ­λι­ξη και η ε­κτί­μη­ση της κα­τα­στά­σε­ως τον ο­δη­γού­σε στο συμπέ­ρα­σμα, ό­τι η θέ­ση των Ο­θω­μα­νών θα ε­πι­δει­νω­νό­ταν και έ­δω­σε ε­ντο­λή στους ο­πλαρ­χη­γούς της δυ­νά­με­ώς του να κα­τα­λά­βουν με τα τμή­μα­τά τους ε­πί­και­ρες θέ­σεις, προ­κει­μέ­νου να α­πο­κλεί­σουν τα δρο­μο­λό­για δια­φυ­γής και να πα­ρε­μπο­δί­σουν τη δυ­να­τό­τη­τα ε­νι­σχύ­σε­ως των ε­γκλω­βι­σμέ­νων με άλ­λες δυ­νά­μεις.

Τη νύ­χτα της 18ης (ξη­μέ­ρω­μα 19ης) Νο­εμ­βρί­ου εκ­δη­λώ­θη­κε δρι­μύ ψύ­χος με σύν­νε­φα, ο­μί­χλη και βό­ρειο ά­νε­μο. Τα ε­χθρι­κά τμή­μα­τα, ε­κτε­θει­μέ­να στο ύ­παι­θρο, υ­πό δυ­σμε­νείς και­ρι­κές συν­θήκες, βρέ­θη­καν σε μειο­νε­κτι­κή θέ­ση, ε­νώ οι Έλ­λη­νες α­ντι­με­τώ­πι­ζαν το ψύ­χος, χρη­σι­μο­ποιώ­ντας ως κα­τα­λύ­μα­τα τα σπί­τια των Α­ρα­χω­βι­τών, ε­πι­στρέ­φο­ντας εκ πε­ρι­τρο­πής στις θέ­σεις μά­χης. Ό­μως, ό­σοι (συ­νή­θως ό­χι ό­λοι) και ό­ταν ε­πέστρε­φαν πα­ρέ­με­ναν στις θέ­σεις σε ε­πα­γρύ­πνη­ση πιο λί­γο χρό­νο. Πολ­λοί μά­λιστα έ­πι­ναν ά­φθο­νο α­ρα­χω­βί­τι­κο χλια­ρό κρα­σί, τρώ­γο­ντας και λί­γες ε­λιές, από ό­σες εί­χαν α­φή­σει οι Α­ρα­χω­βί­τες, έ­πε­φταν σε βα­θύ ύ­πνο μέ­σα στα σπί­τια και συ­νε­πώς ή­ταν α­να­ξιό­μα­χοι.

Οι Ο­θω­μα­νοί, ε­νώ α­ντι­λή­φθη­καν την α­που­σί­α των Ελ­λή­νων α­πό τις θέ­σεις μάχης, υ­πο­ψιά­σθη­καν, ό­τι σχε­δί­α­ζαν κά­ποια αιφ­νι­δια­στι­κή ε­νέρ­γεια και δεν εκμε­ταλ­λεύ­θη­καν την ευ­και­ρί­α να ε­κτο­ξεύ­σουν νυ­χτε­ρι­νή α­ντε­πί­θε­ση και να ε­πι­χει­ρή­σουν δια­φυ­γή. Α­σφα­λώς, αν ε­νερ­γού­σαν, η προ­σπά­θειά τους θα ευο­δωνό­ταν.

Σε σύ­σκε­ψη και σχε­τι­κή συ­ζή­τη­ση των Μου­στά­μπε­η και Κε­χα­γιά­μπε­η δεν ε­γκρί­θη­κε η πρό­τα­ση δια­φυ­γής, για­τί ο πρώ­τος θε­ω­ρού­σε τη φυ­γή πρά­ξη α­τι­μω­τική και ο δεύ­τε­ρος έλ­πι­ζε ό­τι ο Κιου­τα­χής θα έ­στελ­νε ε­νί­σχυ­ση.

Δεύ­τε­ρη Η­μέ­ρα – 19η Νο­εμ­βρί­ου


Α­πό το Π.Φ. της ημέ­ρας (προ της α­να­το­λής του η­λί­ου) ό­λα τα ελ­λη­νι­κά τμή­μα­τα, με ε­πι­κε­φα­λής τους ο­πλαρ­χη­γούς τους, σύμ­φω­να με την ε­ντο­λή του Αρ­χι­στρα­τή­γου, η ο­ποί­α δόθη­κε την προ­η­γου­μέ­νη, εί­χαν ε­γκα­τα­στα­θεί σε διά­τα­ξη πε­ρι­κυ­κλώ­σε­ως της εχθρι­κής α­μυ­ντι­κής το­πο­θε­σί­ας. Ι­διαί­τε­ρα μέ­τρα εί­χαν λη­φθεί σε ε­πί­και­ρες θέ­σεις με την κα­τα­σκευ­ή μι­κρών προ­μα­χώ­νων (θέ­σε­ων μά­χης), κυ­ρί­ως στις δια­βά­σεις και στα δρο­μο­λό­για, με μι­κρά δια­στή­μα­τα με­τα­ξύ των προ­μα­χώ­νων, ώστε να α­πο­τρα­πεί κά­θε προ­σπά­θεια δια­φυ­γής.

Α­πό το πρω­ί άρ­χι­σε α­νταλ­λα­γή πυ­ρών με­τα­ξύ των α­ντι­πά­λων, με συ­νε­χώς αυ­ξα­νό­με­νο ρυθ­μό, χω­ρίς ση­μα­ντι­κές α­πώ­λειες των ε­χθρι­κών τμη­μά­των, για­τί εί­χαν ε­πί­σης κα­τα­σκευά­σει προ­μα­χώ­νες, α­πό τους ο­ποί­ους προ­στα­τεύ­ο­νταν.

Τη δεύ­τε­ρη αυ­τή η­μέ­ρα της μά­χης και άλ­λα φί­λια τμή­μα­τα με τους ο­πλαρ­χηγούς τους κα­τα­φθά­νουν, σύμ­φω­να με τις γρα­πτές ε­ντο­λές (ε­πι­στο­λές) του Αρ­χιστρα­τή­γου και ε­γκα­θί­στα­νται στα δυ­τι­κά υ­ψώ­μα­τα, ε­πι­τυγ­χά­νο­ντας έ­τσι απο­κλει­σμό των δυ­νά­με­ων του Μου­στά­μπε­η και α­πό τη δυ­τι­κή πλευ­ρά.

Τρί­τη Η­μέ­ρα – 20η Νο­εμ­βρί­ου

Ε­νω­ρίς το πρω­ί εί­χαν φθά­σει στην Α­ρά­χω­βα τα τμή­μα­τα των Ο­πλαρ­χη­γών Μα­κρή, Δρά­κου, Κα­λύβα, Α­πο­κο­ρί­τη, Γιόλ­δα­ση, Κων­στα­ντή Γρί­βα, του Κο­μνά Τρά­κα με 150 άν­δρες, το ο­ποί­ο βρι­σκό­ταν στο Κω­ρύ­κειο ά­ντρο, και τέ­λος του Σπύ­ρου Μή­λιου με πε­ρισ­σότε­ρους α­πό 300 άν­δρες, το ο­ποί­ο εί­χε πα­ρα­μεί­νει στο Δί­στο­μο, με ε­ντο­λή του Καρα­ϊ­σκά­κη, ό­ταν α­να­χώ­ρη­σε για την Α­ρά­χω­βα με την κύ­ρια δύ­να­μη.

Τα τμήμα­τα αυ­τά κα­τα­λαμ­βά­νουν καί­ριες θέ­σεις στην πε­ριο­χή, συ­μπλη­ρώ­νο­ντας έ­τσι την πε­ρι­κύ­κλω­ση της ε­χθρι­κής α­μυ­ντι­κής το­πο­θε­σί­ας.

Ε­πί­σης, μί­α ση­μα­ντι­κή δύ­να­μη συ­γκρο­τεί­ται, ως ε­φε­δρεί­α του Αρ­χι­στρα­τήγου, με ε­τοι­μό­τη­τα ά­με­σης ε­πεμ­βά­σε­ως, ό­που και ό­ταν η ε­χθρι­κή δρα­στη­ριό­τητα θα πα­ρου­σια­ζό­ταν ι­σχυ­ρή και ε­πι­κίν­δυ­νη για την ε­ξέ­λι­ξη του α­γώ­να των ελ­λη­νι­κών τμη­μά­των.

Έ­τσι, οι Έλ­λη­νες α­πό α­μυ­νό­με­νοι που ή­σαν έ­γι­ναν ε­πι­τι­θέ­με­νοι και α­σκούσαν συ­νε­χή πί­ε­ση στην ε­χθρι­κή α­μυ­ντι­κή το­πο­θε­σί­α και α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό έλεγ­χο των δρο­μο­λο­γί­ων δια­φυ­γής ή ε­νι­σχύ­σε­ως.

Τέ­ταρ­τη Η­μέ­ρα – 21η Νο­εμ­βρί­ου

Την η­μέ­ρα αυ­τή, προ­κει­μέ­νου να υ­λο­ποι­η­θεί η τα­κτι­κή του Αρ­χι­στρα­τή­γου για την πε­ρι­κύ­κλω­ση, τις πρω­ι­νές ώ­ρες, έ­να πρώ­το τμή­μα 300 αν­δρών με ε­πι­κε­φα­λής τους Ο­πλαρ­χηγούς Δια­μα­ντή Ζέρ­βα, Λά­μπρο Βέ­ι­κο ή Ζάρ­μπα, Δή­μο Τσέ­λιο και Κων­στα­ντί­νο Βέ­ρη δια­τάσ­σε­ται να ε­γκα­τα­στα­θεί στο Στε­νό Ζε­με­νού, με α­πο­στο­λή να α­πο­τρέψει τη διέ­λευ­ση ε­χθρι­κού τμή­μα­τος προς την Α­ρά­χω­βα, για την ε­νί­σχυ­ση του Μου­στά­μπε­η.

Ε­πί­σης, δεύ­τε­ρο τμή­μα με ε­πι­κε­φα­λής τους Ο­πλαρ­χη­γούς Χρι­στό­φο­ρο Περ­ραι­βό και Γιώ­τη Δα­γκλή δια­τάσ­σε­ται να ε­γκα­τα­στα­θεί στα υ­ψώ­μα­τα Ζερ­βο­σπη­λιές και Κα­ϋ­μέ­νος Σταυ­ρός, για τον έ­λεγ­χο του δρο­μο­λο­γί­ου Μο­νής Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ – Α­ρά­χω­βα με την ί­δια α­πο­στο­λή, ό­πως και το πρώ­το.

Στο με­τα­ξύ, στην πε­ριο­χή της Δαύ­λειας, ι­κα­νή ε­χθρι­κή δύ­να­μη εί­χε συ­γκροτη­θεί σε δύ­ο σώ­μα­τα. Το πρώ­το δυ­νά­με­ως 800 αν­δρών υ­πό τον Α­βδου­λάχ Α­γά με α­ποστο­λή να προ­ε­λά­σει δια­μέ­σου του Στε­νού Ζε­με­νού προς την Α­ρά­χω­βα, ως συ­νοδεί­α ε­φο­διο­πο­μπής υ­πο­ζυ­γί­ων με πολ­λά ε­φό­δια για τον α­νε­φο­δια­σμό των ε­γκλω­βι­σμέ­νων και για να διευ­κο­λύ­νει την προ­σπά­θεια δια­φυ­γής και το δεύ­τερο πιό μι­κρής δυ­νά­με­ως, να προ­ε­λά­σει δια­μέ­σου του δρο­μο­λο­γί­ου Μο­νή Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ – υ­ψώ­μα­τα Μά­νας – Α­ρά­χω­βα, με α­πο­στο­λή την ε­νί­σχυ­ση των ε­γκλω­βι­σμέ­νων.

Ό­ταν η κε­φα­λή του δεύ­τε­ρου σώ­μα­τος φθά­νει στο ύ­ψω­μα Σα­ρα­κι­νό, προ των υψω­μά­των Ζερ­βο­σπη­λιές και Κα­ϋ­μέ­νος Σταυ­ρός, βάλ­λει συν­θη­μα­τι­κά πυ­ρά, για να α­να­φέ­ρει την ά­φι­ξή του ως ε­νι­σχύ­σε­ως.

Α­μέ­σως με­τά, ο Μου­στά­μπε­ης, κα­το­πτεύ­ο­ντας τη γύ­ρω πε­ριο­χή και δια­πι­στώνο­ντας ό­τι προς την κα­τεύ­θυν­ση αυ­τή δεν υ­πάρ­χει ι­σχυ­ρή Ελ­λη­νι­κή δύ­να­μη, δια­τάσ­σει έ­να τμή­μα να ε­πι­τε­θεί α­πό τα νώ­τα ε­να­ντί­ον των τμη­μά­των Περ­ραιβού και Δα­γκλή, α­φε­νός για να διευ­κο­λύ­νει την προ­έ­λα­ση της δυ­νά­με­ως ε­νισχύ­σε­ως και α­φε­τέ­ρου για να δια­τη­ρή­σει α­νοι­χτό το δρο­μο­λό­γιο προς τη Μο­νή Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ.

Τα τμή­μα­τα Περ­ραι­βού και Δα­γκλή, τα ο­ποί­α δέ­χθη­καν την ε­χθρι­κή ε­πί­θε­ση υ­πο­χω­ρούν α­πό τα υ­ψώ­μα­τα Ζερ­βο­σπη­λιές και Κα­ϋ­μέ­νος Σταυ­ρός, ε­νώ οι ε­γκλωβι­σμέ­νοι, υ­περ­βαί­νο­ντας τους προ­μα­χώ­νες τους, ε­πι­χει­ρούν να συ­νε­νω­θούν με τη δύ­να­μη ε­νι­σχύ­σε­ως. Ο θό­ρυ­βος και η α­να­τα­ρα­χή στα τμή­μα­τα των α­ντι­μαχο­μέ­νων προ­κά­λε­σαν την προ­σω­πι­κή πα­ρου­σί­α του Αρ­χι­στρα­τή­γου, ώ­στε να εκδη­λω­θεί ά­με­ση ε­πέμ­βα­ση με ι­κα­νή δύ­να­μη ε­να­ντί­ον των Ο­θω­μα­νών, οι ο­ποί­οι ε­πι­χεί­ρη­σαν να δια­φύ­γουν, με α­πο­τέ­λε­σμα, α­φού δεν εί­χε α­κό­μη α­φι­χθεί η δύνα­μη ε­νι­σχύ­σε­ως α­πό την κα­τεύ­θυν­ση του Ζε­με­νού (του Α­βδου­λάχ Α­γά), να α­ναγκα­σθούν να υ­πο­χω­ρή­σουν και να ε­πα­νέλ­θουν στην α­μυ­ντι­κή το­πο­θε­σί­α.

Με­τά την ε­ξέ­λι­ξη αυ­τή, η δύ­να­μη ε­νι­σχύ­σε­ως α­πό την κα­τεύ­θυν­ση της Μο­νής Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ, για να α­πο­φύ­γει πε­ραι­τέ­ρω φθο­ρά και πε­ρισ­σό­τε­ρες α­πώλειες, υ­πο­χώ­ρη­σε και ε­πέ­στρε­ψε στη Δαύ­λεια, δια­μέ­σου της Μο­νής.

Η δύ­να­μη ε­νι­σχύ­σε­ως υ­πό τον Α­βδου­λάχ Α­γά, κα­τά την προ­έ­λα­ση και μό­λις η εμπρο­σθο­φυ­λα­κή ει­σήλ­θε στο Στε­νό Ζε­με­νού, α­πό λαν­θα­σμέ­νη ε­κτί­μη­ση και βια­στι­κή ε­νέρ­γεια του ε­κεί ελ­λη­νι­κού τμή­μα­τος, δέ­χε­ται προ­σβο­λή με πυ­ρά και ση­μα­ντι­κές σε βά­ρος της α­πώ­λειες, αλ­λά το κύ­ριο σώ­μα, λό­γω της στε­νό­τη­τας του χώ­ρου και, κα­τά συ­νέ­πεια, της α­δυ­να­μί­ας α­να­πτύ­ξε­ως για ε­πί­θε­ση υ­ποχω­ρεί α­τά­κτως, ε­πι­στρέ­φο­ντας στη Δαύ­λεια.

Με­τά την α­πο­τυ­χί­α της ε­νι­σχύ­σε­ως και της δια­φυ­γής των ε­γκλω­βι­σμέ­νων προς τη Μο­νή Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ, ο Αρ­χι­στρά­τη­γος, α­μέ­σως με­τά τη σύ­γκρου­ση και ε­λέγ­χο­ντας την κα­τά­στα­ση, α­πο­στέλ­λει νέ­α τμή­μα­τα και προς τις δύ­ο κα­τευ­θύν­σεις ε­να­ντί­ον των ε­χθρι­κών δυ­νά­με­ων ε­νι­σχύ­σε­ως.

Ό­ταν τα νέ­α αυ­τά τμή­μα­τα έ­φθα­σαν ε­πί τό­που, οι συ­γκρού­σεις εί­χαν τε­λειώσει με α­πώ­λειες των ε­χθρι­κών τμη­μά­των 30 νε­κρούς, πολ­λούς τραυ­μα­τί­ες και 80 κτή­νη, φορ­τω­μέ­να με ε­φό­δια.

Ο Μου­στά­μπε­ης, α­πο­κλει­σμέ­νος και με το η­θι­κό της δυ­νά­με­ώς του πο­λύ χα­μηλό, ε­ξαι­τί­ας των δυ­σμε­νών και­ρι­κών συν­θη­κών (βρο­χή, δρι­μύ ψύ­χος), της ελ­λείψε­ως ε­φο­δί­ων και της α­δυ­να­μί­ας ε­νι­σχύ­σε­ως, κα­θώς και σχε­τι­κής α­παι­τή­σε­ως πολ­λών υ­φι­στα­μέ­νων του, υ­πο­χρε­ώ­νε­ται να ζη­τή­σει συν­θή­κη.

Το αί­τη­μα της συν­θή­κης α­να­φέ­ρε­ται στον Αρ­χι­στρά­τη­γο, ο ο­ποί­ος α­πο­στέλ­λει ως εκ­προ­σώ­πους του τους Ο­πλαρ­χη­γούς Χρι­στό­φο­ρο Περ­ραι­βό και Γιάν­νη Ρού­κη, προ­κει­μέ­νου να δια­πραγ­μα­τευ­θούν τους ό­ρους της συν­θή­κης με τους εκπρο­σώ­πους του Μου­στά­μπε­η, το Χι­λί­αρ­χο Χό­το Λέ­γκα και τον Ε­κα­τό­νταρ­χο Σουλε­ϊ­μάν Τό­σκα.
Ο Λέ­γκας, τε­λειώ­νο­ντας την ει­σή­γη­σή του, με­τα­ξύ άλ­λων, εί­πε: «...Σας πα­ρα­κα­λού­με λοι­πόν, να μας α­φή­σε­τε ε­λεύ­θε­ρους με τα ό­πλα μας να πά­με στο Ζη­τού­νι (Λα­μί­α). Ό­σα ζώ­α και πε­ριτ­τά πράγ­μα­τα έ­χο­με μα­ζί μας, ό­λα σας τα δί­δο­με με ευ­χα­ρί­στη­σή μας και για την πί­στη της συμ­φωνί­ας μας, ζη­τού­με να μας δώ­σε­τε πέ­ντε κα­πε­τα­ναί­ους και να πά­ρε­τε και ε­σείς άλ­λους τό­σους ση­μα­ντι­κούς Τούρ­κους, έ­ως να φτά­σω­με στο Ζη­τού­νι α­σφα­λείς και τό­τε λαμ­βά­νει ο κα­θέ­νας πί­σω τους δι­κούς του. Και κο­ντά σε ό­σα σας εί­παμε, σας υ­πο­σχό­με­θα και φι­λί­α πα­ντο­τι­νή».

Ο Περ­ραι­βός, με­τα­ξύ άλ­λων, α­πά­ντη­σε: «...Ε­μείς δε ζη­τού­με άλ­λο τι σή­με­ρα πα­ρά την ε­λευ­θε­ρί­α μας, την ο­ποί­α ο Θε­ός ε­χά­ρι­σε σε κά­θε άν­θρω­πο να την χαί­ρε­ται εν ό­σω ζεί, χω­ρίς να βλά­ψει το γεί­το­νά του. Ε­σείς, α­γω­νι­ζό­με­νοι να μας τη σκο­τώ­σε­τε, δεν κάμνε­τε άλ­λο τι πα­ρά να κα­τα­πα­τεί­τε τη θε­ϊ­κή α­πό­φα­ση. Ό­σο για την ό­ποια ζη­τεί­τε συν­θή­κη, ε­μείς τη δε­χό­με­θα, κα­τά τη δια­τα­γή του Αρ­χη­γού μας, με τα ε­ξής κε­φά­λαια:

A. Η ζω­ή σας θέ­λει εί­ναι ε­λευ­θέ­ρα και α­πεί­ρα­κτος α­πό μι­κρού έ­ως με­γά­λου, ε­πει­δή ού­τε η συνεί­δη­σή μας ού­τε η θρη­σκεί­α μας συγ­χω­ρού­σι να βλά­ψω­με τους ό­σους μας ζη­τούν συγ­χώ­ρη­ση.
Β. Προ της α­να­χω­ρή­σε­ώς σας, να μας πα­ρα­δώ­σε­τε τα Σά­λω­να και τη Λι­βα­δειά.
Γ. Η α­να­χώ­ρη­σή σας δεν συγ­χω­ρεί­ται έ­ως εις το Ζη­τού­νι, αλ­λά να υ­πά­γει έ­καστος εις τα ί­δια.
Δ. Ό­σα ό­πλα και χρή­μα­τα φέ­ρε­τε ε­πά­νω σας α­πό μι­κρού έ­ως με­γά­λου, φο­ρέ­μα­τα δι­πλά, ζώ­α πα­ντός γέ­νους και ό­λα τα κι­νη­τά, θέ­λε­τε τα πα­ρα­δώ­σει εις ό­ποιαν ε­πι­τρο­πήν δια­τά­ξει ο Αρ­χη­γός μας.
Ε. Δια την α­σφα­λή ε­κτέ­λε­ση των δια­λη­φθέ­ντων κε­φα­λαί­ων, ζη­τού­με εκ μέ­ρους σας ο­μή­ρους τον Κα­ρυο­φίλ­μπε­ην, α­δελ­φόν του Μου­στά­μπε­η και τον Κε­χα­γιάμπε­ην, σεις δε, ε­κτός του Αρ­χη­γού μας, έ­χε­τε την ά­δεια να ζη­τή­σε­τε ό­ποιους οπλαρ­χη­γούς θέ­λε­τε.

Αυ­τά εί­ναι τα, εκ μέ­ρους του Αρ­χη­γού μας και λοι­πών οπλαρ­χη­γών, ζη­τή­μα­τα, εις τα ο­ποί­α δεν συγ­χω­ρεί­ται καμ­μί­α συ­γκα­τά­βα­σις.
Αν τα δέ­χε­σθε, η­μείς εί­με­θα έ­τοι­μοι να τα ε­κτε­λέ­σω­μεν α­μέ­σως, το ε­να­ντί­ον δε, πά­λιν αρ­χί­ζο­μεν τον πό­λε­μον και ο Θε­ός, ό­ποιον γνω­ρί­ζει ά­δι­κον, ας τον παι­δεύ­σει».

Οι ό­ροι, τους ο­ποί­ους α­ντι­πρό­τει­νε ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης, α­πορ­ρί­φθη­καν α­πό τους Μου­στά­μπε­η και Κε­χια­γιάμπε­η, ε­πει­δή φο­βού­νταν την ορ­γή του Κιου­τα­χή και ήλ­πι­ζαν ό­τι τε­λι­κώς δε θα τους ε­γκα­τέ­λει­πε στη δει­νή θέ­ση, στην ο­ποί­α βρί­σκο­νταν.

Δύ­ο ώ­ρες, με­τά την α­να­χώ­ρη­ση των εκ­προ­σώ­πων του Μου­στά­μπε­η, η α­πά­ντη­ση της α­πορ­ρί­ψε­ως των ό­ρων της συν­θή­κης δό­θη­κε α­πό την ε­χθρι­κή α­μυ­ντι­κή το­ποθε­σί­α, με την εκ­φώ­νη­ση της λέ­ξε­ως « Πό­λε­μος» τρείς φο­ρές.

Ο Αρ­χι­στρά­τη­γος, βέ­βαιος πλέ­ον, ό­τι οι ε­γκλω­βι­σμέ­νοι θα ε­πι­χει­ρή­σουν να δια­σπά­σουν τον κλειό και να δια­φύ­γουν για να σω­θούν, ε­νί­σχυ­σε τα τμή­ματα, τα ο­ποί­α κα­τεί­χαν τις δια­βά­σεις, ε­πι­διώ­κο­ντας τον πιο α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό έ­λεγ­χο των δρο­μο­λο­γί­ων δια­φυ­γής.

Ει­δι­κό­τε­ρα, για το σκο­πό αυ­τό:

- Τα τμή­μα­τα των Ο­πλαρ­χη­γών Δυο­βου­νιώ­τη και Τρά­κα, ε­νι­σχυ­μέ­να με τους Α­ρα­χω­βί­τες, οι ο­ποίοι κα­τοι­κού­σαν γύ­ρω α­πό την Πλη­κό­βρυ­ση, δια­τά­χθη­καν να κα­τα­λά­βουν τα υ­ψώμα­τα, δυ­τι­κώς και βο­ρειο­δυ­τι­κώς της Α­ρά­χω­βας, ή­τοι: Κου­κου­βά­γιες, Σφα­λάκι, Πλό­βαρ­μα, Κυ­ριά, Πί­σω Α­λώ­νια κ.α., μέ­χρι τους πρό­πο­δες της Βλα­χό­λα­κας, ώ­στε να α­πο­τρα­πεί η δια­φυ­γή προς τους Δελ­φούς και προς την Άμ­φισ­σα ή προς την πε­ριο­χή Λει­βά­δι και στη συ­νέ­χεια δυ­τι­κώς και βο­ρειο­δυ­τι­κώς του Παρ­νασ­σού.
- Τα τμήμα­τα των Ο­πλαρ­χη­γών Δα­γκλή, Περ­ραι­βού, Γε­ωρ­γί­ου Βά­για, Γαρ­δι­κιώ­τη Γρί­βα και των Σου­λιω­τών, ε­νι­σχυ­μέ­να ε­πί­σης με Α­ρα­χω­βί­τες, οι ο­ποί­οι κα­τοι­κού­σαν στις συ­νοι­κί­ες της Α­ρά­χω­βας Κού­κου­ρα και Κα­λό­βρυ­ση, δια­τά­χθη­καν να κατα­λά­βουν τα υ­ψώ­μα­τα Α­γί­α Τριά­δα, Κα­ϋ­μέ­νος Σταυ­ρός, Ζερ­βο­σπη­λιές και Σα­ρακι­νό, μέ­χρι την ο­δό α­πό Α­ρά­χω­βα προς την πη­γή Μά­να, ώ­στε να α­πο­τρα­πεί η διαφυ­γή προς το Στε­νό και την κοι­λά­δα Ζε­με­νού.
- Ο Αρ­χι­στρά­τη­γος με την υ­πό­λοι­πη δύ­να­μη και τους Α­ρα­χω­βί­τες των άλ­λων συ­νοι­κιών κα­τεί­χαν το κέ­ντρο της δια­τά­ξε­ως στην εκ­κλη­σί­α του Α­γί­ου Γε­ωρ­γί­ου και στα γύ­ρω σπί­τια.

Η ε­ντο­λή του, προς ό­λα τα τμή­μα­τα, ή­ταν να α­σκούν πί­ε­ση με συ­νε­χή πυ­ρά, χωρίς δια­κο­πή, ε­να­ντί­ον της ε­χθρι­κής α­μυ­ντι­κής το­πο­θε­σί­ας.
Την κα­τα­νο­μή των Α­ρα­χω­βι­τών σε αυ­τές τις α­πο­στο­λές κα­θό­ρι­σε ο ί­διος προ­σω­πι­κώς, για­τί αυ­τοί γνώ­ρι­ζαν πο­λύ κα­λά την πε­ριο­χή και τις δια­βά­σεις.

Πέ­μπτη Η­μέ­ρα – 22η Νο­εμ­βρί­ου

Η τα­κτι­κή της πε­ρι­κυ­κλώ­σε­ως και ο αυ­στη­ρός α­πο­κλει­σμός ε­φαρ­μό­ζο­νταν και την πέ­μπτη η­μέ­ρα της μά­χης, με συ­νε­χή και πυ­κνά πυ­ρά, την ο­ποί­α ε­πι­βε­βαίω­σε ο Αρ­χι­στρά­τη­γος, α­πό το πρω­ί, πραγ­μα­το­ποιώ­ντας ε­πί­σκε­ψη και ε­πι­θε­ώ­ρηση ό­λων των τμη­μά­των, στις κα­τε­χό­με­νες θέ­σεις (προ­μα­χώ­νες).
Ο Μου­στά­μπε­ης, στην προ­σπά­θειά του να ε­νι­σχύ­σει το η­θι­κό των ε­γκλω­βι­σμέ­νων, πραγ­μα­το­ποιώ­ντας και αυ­τός ε­πί­σκε­ψη και ε­πι­θε­ώ­ρη­ση των προ­μα­χώ­νων, προ­έ­τρε­πε τους Ο­θω­μα­νούς να ε­κτε­λούν βο­λές ε­να­ντί­ον των Ελ­λή­νων.

Η α­νταλ­λα­γή πυ­ρών ε­ξα­κο­λου­θού­σε και στη διάρ­κεια της νύ­χτας της 22ας (ξη­μέ­ρω­μα ε­πο­μέ­νης) του μή­να, οπό­τε τραυ­μα­τί­σθη­κε ο Μου­στά­μπε­ης.
Ο Χρι­στό­φο­ρος Περ­ραι­βός α­να­φέ­ρει, σχε­τι­κώς με τον τραυ­μα­τι­σμό του Μουστά­μπε­η, τα ε­ξής: «Κα­τά την 23ην του μη­νός Νο­εμ­βρί­ου και πε­ρί την 2αν ώ­ραν της νυ­κτός, επι­σκε­πτό­με­νος ο Αρ­χη­γός (Κα­ρα­ϊ­σκά­κης) ό­λα τα ελ­λη­νι­κά ο­χυ­ρώ­μα­τα, διέ­τα­ξε να πυ­ρο­βο­λή­σω­σιν εκ συμ­φώ­νου κα­τά των Τούρ­κων. Η δί­ω­ρη σχε­δόν διάρ­κεια των πυ­ρο­βο­λι­σμών έ­φε­ρεν α­προσ­δο­κή­τως τον θά­να­τον του Μου­στά­μπε­η, διό­τι εκ των ρι­πτο­μέ­νων σφαι­ρών ε­κτύ­πη­σε μί­α την κε­φα­λήν του κα­τά μέ­τω­πον, ή­τις πά­ραυ­τα τον ε­νέ­κρω­σεν και το στρα­τό­πε­δόν του ε­δει­λί­α­σε·κρύ­ψα­ντες τον θά­να­τόν του, α­πο­φά­σι­σαν την ε­πιού­σαν (23/11) να ζη­τή­σω­σι εκ δευ­τέ­ρου συν­θή­κην, ε­πί συμ­φω­νί­α να μην τους α­φαι­ρέ­σω­σιν, ει δυ­να­τόν, τα ό­σα χρή­μα­τα φέ­ρουν εις την ζώ­νην των, εις τα λε­γό­με­να κε­μέ­ρια, τα δε άλ­λα να λά­βω­σιν ό­λα, κα­τά την ρη­θεί­σαν συν­θή­κην». Ο α­δελ­φός του Μου­στά­μπε­η Κα­ρυο­φίλ­μπε­ης και οι υ­πη­ρέ­τες του α­πέ­κρυ­ψαν τον τραυ­μα­τι­σμό του ε­πί δύ­ο η­μέ­ρες, για να μην ε­πη­ρε­α­σθεί αρ­νη­τι­κώς το η­θικό του στρα­τεύ­μα­τος.

Έ­κτη Η­μέ­ρα – 23η Νο­εμ­βρί­ου

Ε­νώ έ­τσι εί­χαν τα πράγ­μα­τα, την έ­κτη η­μέ­ρα της μά­χης, σχε­δόν ό­λοι οι α­ξιω­μα­τι­κοί των ο­θωμα­νι­κών τμη­μά­των συ­γκε­ντρώ­θη­καν έ­ξω α­πό τη σκη­νή του Κε­χα­γιά­μπε­η και, ευρι­σκό­με­νοι σε α­τα­ξί­α, α­νη­συ­χί­α και τα­ρα­χή, φι­λο­νι­κού­σαν και φω­να­σκού­σαν σε έ­ντο­νο ύ­φος, ε­ξαι­τί­ας της δει­νής κα­τα­στά­σε­ως στην ο­ποί­α εί­χαν πε­ριέλ­θει, προ­βλη­μα­τι­ζό­με­νοι για την πε­ραι­τέ­ρω τη­ρη­τέ­α στά­ση τους.

Έ­νας υ­ψη­λό­βαθ­μος α­ξιω­μα­τι­κός, μα­ζί με άλ­λους οι ο­ποί­οι ει­σήλ­θαν στη σκη­νή, α­πευ­θύν­θη­κε στον Κε­χα­γιά­μπε­η, λέ­γο­ντας: « Μπέ­η, πε­ρι­μέ­νουμε τό­σες η­μέ­ρες βο­ή­θεια, για να σω­θού­με, πλην ό­μως οι ελ­πί­δες μας έ­χουν μα­ταιω­θεί. Τί πρέ­πει να κά­νου­με για να μη χα­θού­με; Ό­λο το στρά­τευ­μα βρί­σκε­ται σε με­γά­λη α­νη­συ­χί­α».
Έ­νας άλ­λος, α­πό τους πιό θρα­σείς, Γκέ­κας στην κα­τα­γω­γή, α­φού έρι­ξε έ­να ορ­γι­σμέ­νο βλέμ­μα στον Κε­χα­γιά­μπε­η, του λέ­γει: «Δεν βλέπεις, ό­τι κιν­δυ­νεύ­ου­με να πέ­σου­με στα χέ­ρια των Ελ­λή­νων, να μας σκο­τώ­σουν ή το χει­ρό­τε­ρο, να μας α­φο­πλί­σουν, να μας πε­ρι­φέ­ρουν α­πό χω­ριό σε χω­ριό και να μας βρί­ζουν α­κό­μα και τα μι­κρά παι­διά στους δρό­μους;».

Ό­λα αυ­τά τα ά­κου­σαν οι πιο πολ­λοί α­πό τους συ­γκε­ντρω­μέ­νους, οι ο­ποί­οι τα ε­πι­δο­κί­μα­σαν και με ζω­η­ρή συ­ζή­τη­ση, ο­μα­δο­ποι­η­μέ­νοι σχο­λί­α­ζαν τη δύ­σκο­λη κα­τά­στα­ση, η ο­ποί­α ε­πι­κρα­τού­σε τις τε­λευ­ταί­ες η­μέ­ρες.

Ο Κε­χα­γιά­μπε­ης, μην έ­χο­ντας μί­α κά­ποια πει­στι­κή α­πά­ντη­ση, προσπά­θη­σε να κα­τευ­νά­σει τα πνεύ­μα­τα και πρό­τει­νε στους υ­ψη­λό­βαθ­μους α­ξιωμα­τι­κούς να συ­σκε­φθούν στη σκη­νή του Μου­στά­μπε­η, για να α­πο­φα­σί­σουν για την τη­ρη­τέ­α στά­ση, ε­νώ οι συ­γκε­ντρω­μέ­νοι α­πο­μα­κρύν­θη­καν και δια­λύ­θη­καν. Τό­τε ε­κεί, ο Κα­ρυο­φίλ­μπε­ης τους α­να­κοί­νω­σε, ό­τι ο Μου­στά­μπε­ης ή­ταν τραυμα­τι­σμέ­νος και βα­ριά α­σθε­νής, α­νή­μπο­ρος και ε­τοι­μο­θά­να­τος.

Η εί­δη­ση του ε­πι­κεί­με­νου θα­νά­του του Μου­στά­μπε­η δια­δό­θη­κε α­μέ­σως, με απο­τέ­λε­σμα να προ­κλη­θεί σύγ­χυ­ση και κα­τά­στα­ση α­πελ­πι­στι­κή σε ό­λο το στράτευ­μα.
Ό­ταν ό­λα αυ­τά συ­νέ­βαι­ναν, η σι­γα­νή βρο­χή, η ο­ποί­α εί­χε αρ­χί­σει α­πό τις 21 του μή­να και ε­ξα­κο­λου­θού­σε να πέ­φτει α­διά­κο­πα, με­τα­τρά­πη­κε σε πυ­κνό χιό­νι, το ο­ποί­ο, σε πε­ρί­που μί­α ώ­ρα, κά­λυ­ψε τα πά­ντα.
Την έ­κτη αυ­τή η­μέ­ρα της μά­χης, ο Μου­στά­μπε­ης πέ­θα­νε. Έ­τσι, οι υ­ψη­λό­βαθ­μοι ε­πι­τε­λείς και συ­νερ­γά­τες του, α­φού α­πέ­κρυ­ψαν το θά­να­τό του, α­πο­φά­σι­σαν να ζη­τή­σουν για δεύ­τε­ρη φο­ρά συν­θή­κη, προ­τεί­νο­ντας να ε­φαρ­μό­σουν ό­λους τους ό­ρους, ε­κτός α­πό την πα­ρά­δο­ση των χρη­μά­των και του ο­πλι­σμού. Ό­μως, ο Καρα­ϊ­σκά­κης ε­πέ­μει­νε στους ό­ρους της αρ­χι­κής συν­θή­κης και οι εκ­πρό­σω­ποι των Ο­θω­μα­νών ε­πέ­στρε­ψαν ά­πρα­κτοι και κα­τη­σχυμ­μέ­νοι, α­να­φέ­ρο­ντας την αρ­νητι­κή α­πά­ντη­ση των Ελ­λή­νων.

Η νύ­χτα της 23ης (ξη­μέ­ρω­μα 24ης) του μή­να πέ­ρα­σε με γε­νι­κή α­να­στά­τω­ση και έ­ντο­νες συ­ζη­τή­σεις, για τις συνθή­κες κά­τω α­πό τις ο­ποί­ες δια­βιού­σαν οι ε­γκλω­βι­σμέ­νοι και για­τί έ­βλε­παν, ό­τι το τρα­γι­κό τέ­λος τους πλη­σιά­ζει.

Έ­βδο­μη Η­μέ­ρα – 24η Νο­εμ­βρί­ου

Α­πό το πρω­ί άρ­χι­σε φο­βε­ρή θύ­ελ­λα. Ο δυ­να­τός βό­ρειος ά­νε­μος (ο Κα­τε­βα­τός) φυ­σο­μα­νού­σε ά­γριος και πα­γω­μέ­νος α­πό τις κο­ρυ­φές του Παρ­νασ­σού. Η χιο­νο­θύ­ελ­λα συ­νε­χι­ζό­ταν χω­ρίς βελ­τί­ω­ση του και­ρού και το χιό­νι σκέ­πα­ζε τα πά­ντα.

Τις πρώ­τες με­τα­με­σημ­βρι­νές ώ­ρες, οι ε­γκλω­βι­σμέ­νοι, μην έ­χο­ντας άλ­λη επι­λο­γή, ε­πι­χεί­ρη­σαν, μέ­σα στη χιο­νο­θύ­ελ­λα, να δια­σπά­σουν τον κλοιό, με κα­τεύ­θυν­ση βο­ρειο­α­να­το­λι­κή προς τα υ­ψώ­μα­τα της Μά­νας, α­πο­βλέ­πο­ντας να δια­φύγουν προς τη Μο­νή Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ.

Σε αυ­τή την α­πέλ­πι­δα προ­σπά­θεια δια­φυ­γής των Ο­θω­μα­νών, οι Έλ­λη­νες ε­ξορμούν ε­να­ντί­ον τους με τα σπα­θιά, για­τί το χιό­νι εί­χε υ­γρά­νει την πυ­ρί­τι­δα και συ­νε­πώς η χρη­σι­μο­ποί­η­ση των ό­πλων ή­ταν α­δύ­να­τη.

Η κα­τα­δί­ω­ξη συ­νε­χί­σθη­κε μέ­χρι αρ­γά τη νύ­χτα και ό­σοι διέ­φυ­γαν προς τα υψώ­μα­τα και τις χα­ρά­δρες του Παρ­νασ­σού υ­πέ­στη­σαν κρυο­πα­γή­μα­τα. Αρ­κε­τοί από αυ­τούς, οι ο­ποί­οι κα­τόρ­θω­σαν να φθά­σουν στη Μο­νή Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ, πέθα­ναν α­πό τις κα­κου­χί­ες.

Την ε­πο­μέ­νη, 25η του μή­να, ο Αρ­χι­στρά­τη­γος πε­ρι­ήλ­θε την πε­ριο­χή, ό­που έ­γι­νε η κα­τα­δί­ω­ξη και δια­πί­στω­σε το μέ­γε­θος της κα­τα­στρο­φής της ε­χθρι­κής δυ­νά­με­ως.
Ό­ταν ε­πέ­στρε­ψε στην Α­ρά­χω­βα, πή­γε στην εκ­κλη­σί­α του Α­γί­ου Γε­ωρ­γί­ου και προ­σευ­χή­θη­κε με ευ­λά­βεια. Με δά­κρυα στα μά­τια ευ­χα­ρί­στη­σε το Θε­ό και τον προ­στά­τη του Ά­γιο.

Α­πο­τε­λέ­σμα­τα

- Ο α­ντί­κτυ­πος της πε­ρί­λα­μπρης αυτής νί­κης ε­να­ντί­ον των Ο­θω­μα­νών ε­ξύ­ψω­σε το φρό­νη­μα των σκλα­βω­μέ­νων Ελ­λήνων, α­να­πτέ­ρω­σε το η­θι­κό των μα­χο­μέ­νων και τους έ­δω­σε ελ­πί­δα να συ­νε­χί­σουν τον Α­γώ­να της Α­νε­ξαρ­τη­σί­ας., μέ­χρι την τε­λι­κή δι­καί­ω­ση
- Ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης στην ε­πι­στο­λή – α­να­φο­ρά του προς την Ελ­λη­νι­κή Κυ­βέρ­νηση, με η­με­ρο­μη­νί­α 26 Νο­εμ­βρί­ου 1826, α­να­φέ­ρει συ­νο­πτι­κώς τα γε­γο­νό­τα της μά­χης, χα­ρα­κτη­ρί­ζο­ντας τη νί­κη ως την πιο ση­μα­ντι­κή της ε­πα­να­στα­τη­μέ­νης Ελ­λάδος, την ο­ποί­α α­πο­δί­δει, ό­χι μό­νο στην αν­δρεί­α και τον η­ρω­ι­σμό των α­γω­νι­στών, αλ­λά και στη βο­ή­θεια του Υ­ψί­στου.

Α­πώ­λειες

- Α­πώ­λειες Οθω­μα­νών

- Νε­κροί 1300. Με­τα­ξύ αυ­τών και οι Αρ­χη­γοί τους Κε­χα­γιά­μπε­ης (Υ­παρ­χηγός της Στρα­τιάς του Κιου­τα­χή), Μου­στά­μπε­ης, Κα­ρυο­φίλ­μπε­ης και Ελ­μάν­σμπεης.
- Τραυ­μα­τί­ες α­νε­ξα­κρί­βω­τος α­ριθ­μός.
- Αιχ­μά­λω­τοι 200.
- Πολ­λά λά­φυ­ρα, ση­μαί­ες, ο­πλι­σμός και λοι­πές α­πο­σκευές, κα­θώς και α­ριθ­μός ίπ­πων και η­μιό­νων πε­ρι­ήλ­θαν στους Έλ­λη­νες.

- Α­πώ­λειες Ελ­λή­νων
- Νε­κροί 24.
- Τραυ­μα­τί­ες 60.
- Εί­ναι πι­θα­νό, για λό­γους σκο­πι­μό­τη­τας ή α­πό έλ­λει­ψη ε­παρ­κών πλη­ρο­φο­ριών να μην εί­χαν α­να­φερ­θεί οι πραγ­μα­τι­κοί α­ριθ­μοί α­πω­λειών των Ελ­λή­νων και στους τραυ­μα­τί­ες να μην υ­πο­λο­γί­σθη­καν οι ε­λα­φρώς τραυ­μα­τι­σμέ­νοι.

Ε­ΠΙ­ΜΕ­ΤΡΟ

Α­να­φο­ρά προς την Ελ­λη­νι­κή Κυ­βέρ­νη­ση
(Α­πό­σπα­σμα)

Δύ­ο η­μέ­ρες με­τά την μά­χη της Α­ρά­χω­βας, στις 26 Νο­εμ­βρί­ου 1826, ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης υ­πέ­βα­λε προς την Ελλη­νι­κή Κυ­βέρ­νη­ση ε­πι­στο­λή - α­να­φο­ρά, στην ο­ποί­α κα­τα­λή­γο­ντας, ε­πι­ση­μαίνει:

«Ας πα­νηγυ­ρί­ση, λοι­πόν το Έ­θνος την λα­μπρο­τά­την νί­κην και ας δώ­ση δό­ξαν εις τον Ύψι­στον. Η νί­κη αυ­τή εί­ναι η ση­μα­ντι­κω­τέ­ρα της Ελ­λά­δος και θέ­λει φέ­ρει πολ­λά και με­γά­λα α­πο­τε­λέ­σμα­τα. Ελ­πί­ζο­μεν εις την Θεί­αν βο­ή­θειαν και εις την ευ­χήν της πα­τρί­δος και της σε­βα­στής η­μών Διοι­κή­σε­ως να κα­τα­δα­μά­σω­μεν τάχι­στα τον ε­χθρόν και να μα­ταιώ­σω­μεν δι’ ό­λου ό­λους τους ο­λε­θρί­ους αυ­τού σκο­πούς. Πέ­μπο­μεν ε­πί­τη­δες και τους Στρα­τη­γούς Γ. Α­γα­λό­που­λον, Γ. Βά­γιαν, Γιάν­νον Κου­τσο­νί­καν, αγ­γε­λού­ντας τα λα­μπρά ταύ­τα κα­τορ­θώ­μα­τα και πα­ρα­στή­σο­ντας τα κα­τά το στρα­τό­πε­δον.

Μέ­νο­μεν με το προ­σή­κον σέ­βας

Εκ του στρα­το­πέ­δου της Ρά­χω­βας 1826 Νο­εμ­βρί­ου 26

Ευ­πει­θείς πο­λί­ται
Γε­ώρ­γιος Κα­ρα­ϊ­σκά­κης
(Α­κο­λου­θούν 93 υ­πο­γρα­φές ο­πλαρ­χη­γών)»

Σύλ­λη­ψη Προ­δό­του

Ό­ταν ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης έ­στειλε τις ε­πι­στο­λές α­πό το Δί­στο­μο, προ­σκα­λώ­ντας τους ο­πλαρ­χη­γους στην Άμ­φισσα και στα χω­ριά γύ­ρω α­πό την Α­ρά­χω­βα, να σπεύ­σουν για ε­νί­σχυ­ση, προ­σκά­λεσε και τον Κο­μνά Τρά­κα, που βρι­σκό­ταν στο Κω­ρύ­κειο ά­ντρο με 150 στρα­τιώ­τες.

Ο Γ. Κρέ­μος γρά­φει σχε­τι­κώς: «Κα­τά δε την έ­ναρ­ξη της πολυ­κρό­του μά­χης (18-24 Νο­ε. 1826) της Α­ρά­χω­βας κα­τά του Μου­στά­μπε­η, ο χι­λί­αρ­χος Τράκας κα­τεί­χε με τη δια­τα­γή του Κα­ρα­ϊ­σκά­κη, την αυ­τήν ε­πί του Παρ­νασ­σού ο­δόν (την εξ Α­γό­ρια­νης εις Α­ρά­χω­βαν), εν η συ­νέ­λα­βε Χρι­στια­νόν, ό­στις ε­κό­μι­ζε πα­ρά του Μου­στά­μπε­η ε­πι­στο­λήν προς τους εν Αμ­φίσ­ση Τούρ­κους, εν η ού­τος εζή­τει βο­ή­θειαν, ό­πως λύ­σω­σι την κατ’ αυ­τού πο­λιορ­κί­αν των Ελ­λή­νων.

Τον γραμ­μα­το­κο­μι­στή τού­τον, έ­χο­ντα κε­κρυμ­μέ­νην την ε­πι­στο­λήν του Μουστά­μπε­η υ­πό τα πέ­δι­λά του (τσα­ρού­χια) ε­κρέ­μα­σαν οι Έλ­λη­νες ως προ­δό­την.
Εί­τα δε συ­νετά­χθη ο Τρά­κας εκ δυ­σμών εις τους λό­φους της «Κο­μού­λας» του υ­πε­ρά­νω της Αρα­χώ­βης (Α­νε­μω­ρεί­ας), τοις πο­λιορ­κού­σι τους ε­χθρούς Έλ­λη­σι και διέ­πρε­ψε και εν αυ­τή.»

Κίν­δυ­νος του Στρα­τάρ­χου

Την 20η Νο­εμ­βρί­ου, ό­ταν οι πο­λιορ­κού­με­νοι Τουρ­καλ­βα­νοί ε­πιχεί­ρη­σαν έ­ξο­δον κα­τά των θέ­σε­ων των πο­λιορ­κη­τών, έ­νας εξ αυ­τών βρέ­θη­κε για μια στιγ­μή πλη­σί­ον του Αρ­χη­γού Κα­ρα­ϊ­σκά­κη, με γυ­μνό το σπα­θί του και ρίχτη­κε ξαφ­νι­κά ε­να­ντί­ον του για να τον α­πο­κε­φα­λί­σει. Τη στιγ­μή ό­μως ε­κείνη, τον έ­σω­σε α­πό βέ­βαιο θά­να­το έ­νας α­κό­λου­θός του, ο στρα­τιώ­της Μά­ρα­θος από το χω­ριό Κο­μπο­τά­δες Φθιώ­τι­δος, που βρέ­θη­κε κο­ντά του και ο ο­ποί­ος πρό­φθα­σε και σκό­τω­σε τον Τούρ­κο σπα­θο­φό­ρο, πριν αυ­τός προ­λά­βει να κα­τε­βά­σει το σπα­θί του κα­τά της κε­φα­λής του Κα­ρα­ϊ­σκά­κη.

Έ­κτο­τε, ο Αρ­χη­γός α­νε­γνώ­ρι­ζε ως σω­τή­ρα του τον α­νω­τέ­ρω α­κό­λου­θό του. Το επει­σό­διο αυ­τό με­τα­δό­θη­κε βρα­δύ­τε­ρα στους α­πο­γό­νους Κα­ρα­ϊ­σκά­κη και Μάρα­θου, οι ο­ποί­οι έ­τρε­φαν με­γά­λη συ­μπά­θεια και α­γά­πη με­τα­ξύ τους.

Κα­τά­λο­γος Μο­να­χών Μο­νής Αγί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ

Α­πό τον κα­τά­λο­γο του προσω­πι­κού της Μο­νής Α­γί­ας Ιε­ρου­σα­λήμ του έ­τους 1837 προ­κύ­πτει, ό­τι οι Μο­να­χοί της Μο­νής το έ­τος αυ­τό ή­ταν 27, α­πό τους ο­ποί­ους οι 23 βρί­σκο­νταν στη Μο­νή πριν α­πό το 1826, έ­νας δε α­πό αυ­τούς ή­ταν ε­πι­στά­της του Με­το­χί­ου και διέ­με­νε στους Δελ­φούς.

Στον κα­τά­λο­γο α­να­γρά­φε­ται και ο χρό­νος κα­τά τον ο­ποί­ο ο κα­θέ­νας α­πό αυτούς ε­ντά­χθη­κε στη Μο­νή ως Μο­να­χός.

Στον αυξ. Α­ριθ­μ. 12 α­να­φέ­ρε­ται το ό­νο­μα του Παφ­νού­τιου Χα­ρί­του, ο ο­ποί­ος την ε­πο­χή της μά­χης ή­ταν πράγ­μα­τι 22 ε­τών και ει­δο­ποί­η­σε τον Κα­ρα­ϊ­σκά­κη στο Δί­στο­μο, α­πε­σταλ­μέ­νος του η­γου­μέ­νου της Μο­νής, για την πα­ρου­σί­α, τη δύ­να­μη και το σχέ­διο του Μου­στά­μπε­η.

Διο­ρι­σμός Ο­πλαρ­χη­γού στην Α­ρά­χω­βα

Με­ρι­κές η­μέ­ρες με­τά τη μά­χη, ή­τοι την 1η Δε­κεμ­βρί­ου 1826, ο Κα­ρα­ϊ­σκά­κης ό­ρι­σε ο­πλαρ­χη­γό της Α­ρά­χωβας τον Α­ρα­χω­βί­τη α­γω­νι­στή Λου­κά Καλ­πού­ζο, με την πα­ρα­κά­τω δια­τα­γή του:

«Προς τον Κα­πε­τάν Λου­κά Καλ­πού­ζον.

Ε­πει­δή α­παι­τεί­ται η ε­κλο­γή ε­νός ο­πλαρ­χη­γού του χω­ρί­ου της Ρά­χω­βας, δια να ο­δη­γή­ση τα άρ­μα­τα αυ­τών και κα­τά κοι­νήν γνώ­μην των αρ­μά­των του χω­ρί­ου σου ε­κλέ­χθης συ ο­πλαρ­χη­γός των και την ε­κλο­γήν αυ­τήν την έ­θε­σαν εις την επί­κρι­σίν μου, δια τού­το ε­γκρι­θεί­σης και παρ’ ε­μού της ε­κλο­γής ταύ­της, δυνά­μει της υπ’ α­ριθ­μ. …. Δια­τα­γής της Σης Διοι­κή­σε­ως, διο­ρί­ζε­σε ο­πλαρ­χη­γός του χω­ρί­ου της Ρά­χω­βας.

Δια­τάσ­σε­σε λοι­πόν να συ­να­θροί­σης ε­κα­τόν ε­πι­λέ­κτους εγ­χω­ρί­ους στρα­τιώτας και να πα­ρευ­ρί­σκε­σε εις το δεύ­τε­ρον στρα­τό­πε­δον, δια να συ­να­γω­νί­ζε­σε με­τά των λοι­πών στρα­τευ­μά­των, ε­κτε­λών τα χρέ­η σου ε­ντε­λώς, ως και οι λοι­ποί ο­πλαρ­χη­γοί της Ε­παρ­χί­ας Λε­βα­δεί­ας.
Θέ­λεις δε λαμ­βά­νει τους στρα­τιω­τι­κούς μι­σθούς, δια τους υ­πό την ο­δη­γί­αν σου συ­στρα­τιώ­τας σου, ε­άν ή­θε­λε δω­θή μι­σθός και εις ό­λα τα λοι­πά στρα­τεύμα­τα του δευ­τέ­ρου στρα­το­πέ­δου, εφ’ ό­σον α­νή­κη, κα­θώς και οι λοι­ποί ο­πλαρ­χη­γοί.

Σοι δί­δε­τε προ­σέ­τι και το δι­καί­ω­μα να στρα­το­λο­γείς α­πό τα άρ­μα­τα του χωρί­ου σου ό­λους τους εγ­χω­ρί­ους στρα­τιώ­τας και να τους ο­δη­γής εις τας χρεί­ας της πα­τρί­δος, ό­ταν ή­θε­λε το κα­λέ­ση η χρεί­α.

Φι­λο­τι­μή­θη­τε λοι­πόν να φα­νής ά­ξιος της προς σε υ­πο­λή­ψε­ως των εγ­χω­ρί­ων σου και ε­μού, φυ­λά­των την α­παι­του­μέ­νην ευ­τα­ξί­αν των συ­στρα­τιω­τών σου.

Ο Γε­νι­κός Αρ­χη­γός
Κα­ρα­ϊ­σκά­κης

Τη 1η Δεκ. 1826 Ρά­χω­βα

Ό­τι ί­σον τω πρω­το­τύ­πω τω εν Παρ­τσί­ω

Τη 22 Ιου­λί­ου 1827

Ο ε­πί του Πολ. Γραμ. της Ε­πι­κρα­τεί­ας
Α. Βλα­χό­που­λος»


Η α­ντί­δρα­ση του Κιου­τα­χή

«Ο Κιου­τα­χής έ­μα­θε την κατά την Ρά­χω­βαν κα­τα­στρο­φήν των στρα­τευ­μά­των του και τό­σον ε­λυ­πή­θη, ώ­στε τρεις η­μέ­ρας έ­μει­νε σχε­δόν ά­σι­τος και έ­κλαιε α­δια­κό­πως. Έ­μα­θον τού­το οι εν τη Α­κρο­πό­λει πα­ρά τι­νός α­ξιο­πί­στου Έλ­λη­νος, δια­φυ­γό­ντος τους ε­χθρούς την 29 του πα­ρελ­θό­ντος μη­νός.

Ή­θε­λε να κι­νηθή και αυ­τός ο Κιου­τα­χής κα­τά των η­με­τέ­ρων εις Λε­βά­δειαν, αλ­λά η­μπο­δί­σθη πα­ρά των α­ξιω­μα­τι­κών του και ού­τως α­πέ­στει­λε έ­ναν Γκέ­καν πα­σάν με­τά 600 στρατιω­τών. Ού­τος ε­κτυ­πή­θη, εις Βε­λί­τσαν πα­ρά του Γε­νι­κού Αρ­χη­γού Κα­ρα­ϊ­σκά­κη».

Λό­γος του Σπυ­ρί­δω­νος Τρικού­πη
(Α­πό­σπα­σμα)

Ο Σπυ­ρί­δων Τρι­κού­πης, στις 28 Νο­εμ­βρί­ου 1826, κα­τά την ε­πι­νί­κια δο­ξο­λο­γί­α στον Ι. Να­ό της Πα­να­γί­ας στην Αί­γι­να, εκ­φώ­νη­σε αυ­το­σχέ­διο λό­γο, στον ο­ποί­ο, κα­τα­λή­γο­ντας, τό­νι­σε με έμ­φα­ση:

«Προ­σφέ­ρο­ντες τι­μήν και ει­λι­κρι­νή ευ­γνω­μο­σύ­νην προς τους α­θλή­σα­ντας και στε­φα­νω­θέ­ντας εις Α­ρά­χω­βαν, κα­τά την κδ΄ Νο­εμ­βρί­ου, οι ο­ποί­οι ε­φά­νη­σαν τα όρ­γα­να των με­γά­λων του ου­ρα­νού βου­λών, ας δώ­σω­μεν δό­ξαν και με­γα­λω­σύ­νην εις τον ου­ράνιον Πα­τέ­ρα, α­πό τον θρό­νον του ο­ποί­ου εκ­πο­ρεύ­ο­νται α­στρα­παί, βρο­νταί και φω­ναί και εν τη χει­ρί αυ­τού κρα­τεί την ρομ­φαί­αν την δί­στο­μον, την ο­ξεί­αν και ό­λοι με μί­αν καρ­δί­αν ας συμ­ψά­λω­μεν με­γα­λο­φώ­νως: Τις Θε­ός μέ­γας, ως ο Θεός η­μών; Συ ει ο Θε­ός, ο ποιών θαυ­μά­σια μό­νος».

Σημειώσεις και αναφορές

1 Γ. Τσε­βάς, Ι­στο­ρί­α των Θη­βών και της Βοιω­τί­ας, Η Μά­χη της Α­ρά­χω­βας, Α­θή­ναι 1928, σελ. 220.
«Την νύ­κτα της 22ας Νο­εμ­βρί­ου εκ του τουρ­κι­κού ο­χυ­ρώ­μα­τος η­κού­σθη­σαν πολ­λοί πυ­ρο­βο­λι­σμοί, ους οι Έλ­λη­νες α­πέ­δω­καν εις στρα­τη­γή­μα­τα των Τούρκων. Βρα­δύ­τε­ρον έ­μα­θον παρ’ αι­χα­μα­λώ­του Τούρ­κου, ό­τι την νύ­κτα ταύ­την οι Τούρ­κοι εί­δον ιπ­πέ­α δια­τρέ­χο­ντα τας τά­ξεις των, ε­πι­βαί­νο­ντα λευ­κού ίπ­που και κατ’ αυ­τού ε­πυ­ρο­βό­λουν. Οι Έλ­λη­νες ε­πί­στευ­σαν, ό­τι ή­το ο Ά­γιος Γε­ώργιος προ­στά­της του αρ­χη­γού των».
2 Ε. Νι­κο­λου­δά­κης κ. Κ. Λού­σκου, Η Μά­χη της Α­ρά­χω­βας κ.λπ., Έκδο­ση Δή­μου Α­ρά­χω­βας, Νο­εμ. 2000, σελ. 5.
3 Τ. Λάπ­πας, Κα­ρα­ϊ­σκά­κης ο Γιος της Κα­λο­γριάς, Εκ­δ. Ατλα­ντίς – Μ. Πε­χλι­βα­νί­δης & Σια, Α­θή­ναι, σελ. 78-79.
4 Δ. Αι­νιάν, Ά­πα­ντα Α­πο­μνη­μο­νεύ­ματα και Γ. Χα­ρί­τος, Η Μά­χη της Α­ρά­χω­βας κ.λπ., Εκ­δ. Δή­μου Α­ρά­χω­βας, Α­θή­ναι 2001, σελ 21-23 (Η μορ­φή αυ­τή του δια­λό­γου βα­σί­στη­κε στην α­φή­γη­ση του Δ. Αι­νιά­νος).
5 Ο α­πε­σταλ­μέ­νος του η­γού­με­νου της Μο­νής Α­γί­ας Ιε­ρου­σαλήμ ή­ταν ο Α­ρα­χω­βί­της Μο­να­χός Παφ­νού­τιος Χα­ρί­τος.
6 Δ. Αι­νιάν, Ά­πα­ντα Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα και Γ. Χα­ρί­τος, Η Μά­χη της Α­ρά­χω­βας κ.λπ., Α­θή­ναι 2001, σελ. 23-24.
7 Γ. Κρέ­μος, Η Ι­στο­ρί­α της Ελ­λά­δος, σελ. 917.
8 Γ. Κρέ­μος, Η Ι­στορί­α της Ελ­λά­δος, σελ. 917.
9 Δ. Αι­νιάν, Ά­πα­ντα Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα.
10 Χρ. Περ­ραι­βός, Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα Πο­λε­μι­κά, σελ. 200
11 Γ. Κρέ­μος, Ι­στο­ρία της Ελ­λά­δος, σελ. 917.
12 Ν. Σπη­λιά­δης, Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, σελ. 154.
13 Ν. Σπη­λιά­δης, Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, σελ. 154-155.
14 Χρ. Περ­ραι­βός, Πο­λε­μι­κά Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, σελ. 201-202.
15 Χρ. Περ­ραι­βός, Πο­λε­μι­κά Α­πο­μνη­μο­νεύ­ματα.
16 Γ. Κρέ­μος, Ι­στο­ρί­α της Ελ­λά­δος, σελ. 919.
17 Χρ. Περ­ραι­βός, Πο­λε­μι­κά Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, Έκ­δο­ση ΒΕΡ­ΓΙ­ΝΑ, Α­θή­να 1997, σελ. 270.
Γ. Χα­ρί­τος, Η Μά­χη της Α­ρά­χω­βας κ.λπ., έκ­δ. Δή­μου Α­ρά­χω­βας, Α­θή­ναι 2001, σελ. 37.
Σύμ­φω­να με την το­πι­κή πα­ρά­δο­ση, ο Μου­στά­μπε­ης βρι­σκό­ταν όρ­θιος σε έ­να βρά­χο στην α­να­το­λι­κή πλευ­ρά του Λό­φου και πυ­ρο­βο­λού­σε ε­να­ντί­ον των Ελ­λή­νων. Ε­κεί­νη την ώ­ρα, ο Α­ρα­χω­βί­της πο­λε­μι­στής Στερ­γί­ου ή Στέρ­γιος, ε­νώ βρι­σκόταν στο α­πέ­να­ντι της θέ­σε­ως του Μου­στά­μπε­η ελ­λη­νι­κό ο­χύ­ρω­μα, λε­γό­με­νο του «Βρά­χου του Κου­τρού­λη», το ο­ποί­ο α­πέ­χει πε­ρί­που 400 μ. α­πό τη θέση του Μου­στά­μπε­η, τον α­να­γνώ­ρι­σε α­πό το με­γα­λό­σω­μο α­νά­στη­μα και τον φαιό ε­πεν­δύ­τη , τον πυ­ρο­βό­λη­σε και τον τραυ­μά­τι­σε στο μέ­τω­πο. (Με τις συν­θή­κες αυ­τές, ώ­ρα 2 με­τά τα με­σά­νυ­χτα, σκό­τος α­πό­στα­ση, ή­ταν α­δύ­να­τη η α­να­γνώ­ρι­ση του Μου­στά­μπε­η και η ε­κτέ­λε­ση εύ­στο­χης βο­λής ε­να­ντί­ον του. Συ­νε­πώς, ο τραυμα­τι­σμός του προ­ήλ­θε α­πό βο­λί­δα ά­γνω­στου πο­λε­μι­στή).
18 Δ. Αινιάν, Ά­πα­ντα Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα & Χρ. Περ­ραι­βός, Πο­λε­μι­κά Α­πο­μνη­μο­νεύμα­τα, σελ. 204 & Γ. Κρέ­μος, Ι­στο­ρί­α της Ελ­λά­δος, σελ. 920.
19 Χρ. Περ­ραι­βός, Πο­λε­μι­κά Α­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα, σελ. 204 & Γ. Κρέ­μος, Ι­στο­ρί­α της Ελ­λά­δος,
σελ. 920.
20 Γ. Κρέ­μος, Ι­στο­ρί­α της Ελ­λά­δος (Μά­χη της Α­ρά­χω­βας).
21 Γ. Χα­ρί­τος, Η Μά­χη της Α­ρά­χω­βας κ.λπ., Έκδ. Δή­μου Α­ρά­χω­βας, Α­θή­ναι 2001, σελ.45.
22 Γε­νι­κή Ε­φη­με­ρίς της Ελ­λά­δος, α­ριθ. 10, 8-12-1826, σελ. 37-38.
23 Γε­νι­κή Ε­φη­με­ρίς της Ελ­λά­δος, α­ριθ. 10, 8-12-1826, σελ. 37-38.
24 Γε­νι­κά Αρ­χεί­α του Κρά­τους, Φά­κε­λος Α­ρι­στεί­ων αν­δρεί­ας κ.λπ. & Ε­θνι­κή Βι­βλιο­θή­κη, Ι­στορι­κό Αρ­χεί­ο Α­γω­νι­στών 1821 κ.λπ.
25 Γ. Χα­ρί­τος, Η Μάχη της Α­ρά­χω­βας κ.λπ., Έκ­δ. Δή­μου Α­ρά­χω­βας, Α­θή­ναι 2001, σελ. 46.
26 Γε­νι­κή Ε­φη­με­ρίς της Ελ­λά­δος, α­ριθ. 10, 8-12-1826, σελ. 37-38.
27 Γ. Κρέ­μος, Ι­στο­ρι­κά Ε­πα­νορ­θώ­μα­τα της Ε­πα­να­στά­σε­ως του 1821, Πε­ριο­δι­κόν «ΑΠΟΛ­ΛΩΝ», 1886-87, έ­τος Δ’, σελ. 732
28 Γε­νι­κή Ε­φη­με­ρίς της Ελ­λά­δος, 26-11-1827.
29 Γε­νι­κά Αρ­χεί­α του Κρά­τους, Φά­κε­λος Μο­νής Ιε­ρου­σα­λήμ.
30 Γε­νι­κά Αρ­χεί­α του Κρά­τους, Συλ­λο­γή Βλα­χο­γιάν­νη, Φά­κε­λος 35.
31 Γε­νι­κή Ε­φη­με­ρίς της Ελ­λά­δος, της 18-12-1826.
32 Γε­νι­κή Ε­φη­με­ρίς της Ελ­λά­δος, Αί­γι­να 1& 4-12-1826.

 http://www.e-e-e.gr